2.  Қазақ тіліндегі  мәтіндер негізінде оқушылардың Қазақстанның ғарыш кеңістігіне деген танымдық қызығушылығын дамыту.

3.  Тілдесім әрекеті арқылы оқушыларды Отансүйгіштікке тәрбиелеу

/ОТЖ/ :     ғарыш айлағы туралы айтады

/ООЖ/ : өз сөзімен   ғарыш айлағын сипаттайды, қазақ ғарышкерлерін атап көрсетеді сипаттайды.

/ОЖЖ/ тақырып аясында сыныптастарымен Байқоңыр ғарыш айлағы, қазіргі ғарыш мәселелері жайлы сұхбаттасады, сөйлеу үлгілері ақылы тілдесімге келеді.

Критериалды бағалауды қолдану (өзін-өзі бағалау)

Сабақ барысы

2Психологиялық ахуал туғызу.

  Қателерін анықтау, түзету, бағалау.

1.Қызығушылықты ояту

Мәтінмен жұмыс

а/ айтылым. Қисынды ойлау қабілетін дамыту үшін  1- тапсырма.

·         Ғарыш кемесі жайлы не білесің?

·         Ғарышкер деп кімді айтамыз?

·         Ғарышқа ғарышкерлер қайдан ұшырылады?

·         Қандай ғарышкерлерді білесің?

·         Байқоңыр туралы не білесің?

2- тапсырма. Сөздер мен сөз тіркестерін қазақ тіліне аударып, сөйлем құрап жаз.

Космос, космический аппарат, крушение космического корабля, орбитальный запуск ракеты, международная космическая станция

Байқоңыр — Қызылорда облысы Қармақшы ауданының аумағында орналасқан ғарыш алаңы. Іргесі 1955 ж. қаланған.^[1] Ғарыш алаңынсалу үшін Байқоңырды таңдап алу кезінде бұл жердің елді мекендерден қашық болуы, экватор жазықтығына жақындығы, ракета ұшырудың қауіпсіздігі, қайтып оралатын ғарыштық объектілер үшін қолайлы қону аймақтарының болуы, т.б. факторлар ескерілді. Байқоңырдың басты және көмекші объектілері мен қызмет ету орындары кең аймаққа орналасқан, олар бір-бірімен автомобиль жолдары және теміржол аркылы байланысқан. Байқоңырдың негізгі объектілеріне: техникалық тұғырлар, старттық кешендер мен ұшу трассасының бойындағы өлшеу бекеттері (олардың әрқайсысы жалпы техника және арнаулы технология кұрал-жабдықтары бар ірі құрылыстар), ғарыш алаңына әр түрлі жүктерді жеткізетін кірме жолдар, т.б.; көмекші және қызмет көрсету объектілеріне: отын (жанармай) сақтайтын алаң, сұйық оттегі мен азот өндіретін заттар, энергия және сумен қамтамасыз ететін жүйелер, байланыс жүйесі, телевизия, т.б. жатады. Байқоңырда ракета тасығыштың (РТ) әрбір түріне сәйкес бір не бірнеше техникалық тұғырлар

және олардың әрқайсысына арналып бір не бірнеше старттық кешендер салынған.Байқоңырдан Протон зымыраны ұшу сәті.

Байқоңырдың ұшу трассасы Арал теңізінен Камчатка түбегіне дейін созылып жатыр. 1957 ж. 4 қазанда Байқоңыр ғарыш алаңынан тұңғыш ғарыш ракетасы сәтті ұшырыдды. Ол дүние жүзіндегі ең бірінші Жердің жасанды серігін (ЖЖС) орбитаға шығарды.

Союз TMA-13 ұшырылуға дайындық Байқоңыр әлемдегі ең ірі жер беті ғылыми ғарыш полигоны болып табылады, оның басты және көмекші нысандарының жалпы ауданы 6717 шаршы шақырым.^[2]

Байқоңырдан 1961 ж. 12 сәуірде адамзат тарихында тұңғыш рет Гагарин Юрий Алексеевич«Восток» ғарыш кемесімен ғарышқа аттанды. Байқоңыр одан кейін де ғарыш кеңістігін игеруде көптеген жаңашыл бастамалардың старттық орнына айналды. Байқоңырдан Күннің, Айдың,Шолпанның алғашқы жасанды серіктері, «Восток», «Восход», «Союз», «Прогресс» ғарыш кемелері, «Салют», «Мир» орбиталық станциялары, жұмыстар жүргізуге арналған «Протон», «Зонд», «Прогноз», байланыс мақсаты үшін пайдаланылатын және метеорологиялық бақылаулар жүргізуге арналған «Молния», «Экран», «Горизонт», «Радуга», «Метеор», т.б. ЖЖС-тері ұшырылды. Айды, Марсты және Шолпанды зерттеуге арналған ғарыш аппараттары бар РТ-лар да Байқоңырдан аттандырылды. 1991 ж. 2 қазанда тұңғыш қазақ ғарышкері Т. Әубәкіров «Союз Т-13» ғарыш кемесімен Байқоңырдан ғарышқа көтерілді. Ресеймен бірлескен бағдарлама бойынша қазақ ғарышкері Т.А. Мұсабаев ғарышта 3 рет (1994, 1998, 2001) болды. Байқоңыр ғарыш алаңын салуға әр жылдары түрлі мамандықтағы көптеген қазақстандықтар қатысты. Олардың арасыңда Байқоңыр ғарыш алаңының қызметкерлері Қ. Тоқмұхамедов, Б. Межіғұлов, Т. Уәшев, К.Әбілғазин, полковник Ә. Исмаилов, М. Құлымгереев, Қ. Нұрмағамбетов, С. Мұхаметқалиев, Б. Ешімов, Қ. Нұрмұқанов, Р. Құлмырзаев, М. Мұқанов, т.б. болды.Қазақстан азаматы, ұшқыш-сынақшы, майор М.З. Рафиков алғашқы ғарышкерлер тобында Ю.А. Гагаринмен бірге дайындықтан өтті. Байқоңыр ғарыш алаңы 1991 ж.Қазақстан Республикасының иелігіне өтіп, 1993 ж. Ресей Федерациясына 20 жылға берілді. Байқоңыр кешенін пайдаланудың экологиялық зардаптары байқалды. Байқоңыр кешенінен Қазақстан Республикасы аумағына жылына 30 — 35 мың т. улы заттар таралады. Ракеталардан түскен қалдықтар Қарағанды, Павлодар жәнеШығыс Қазақстан облыстарына зиян келтірді. Астана. 12 қыркүйек. Baq.kz – Бүгін үшінші қазақ ғарышкері Айдын Айымбетовтің Жерге оралуын қазақстандықтар ерекше қуанышпен қабылдады. Жерге аман-есен оралған Айдын Айымбетов Қазақстан Президенті мен халқы өзіне зор сенім артқаны үлкен бақыт екенін айтты. Осыған орай бүгін Астана қаласының әуежайында салтанатты шара ұйымдастырылды. Назарларыңызға аталған шарадан арнайы фоторепортаж ұсынамыз.

Жоспар бойынша 06:51-де Жезқазған қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 146 км қашықтықта Жерге сәтті қонған ғарышкерлер Астанаға тікұшақпен жергілікті уақыт бойынша 11 сағат 40 минутта жетті.

Әуежайдан күтіп алу салтанатына Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев өзі келіп, ғарышкер Айдын Айымбетов пен “Союз ТМА-16М»экипажының мүшелері Геннадий Падалкаға (Роскосмос) жəне тұңғыш даниялық астронавт Андреас Могенсенға құрмет көрсетті.

– Бұл үлкен оқиға, сіздер аман-есен Жерге оралып отырсыздар. Барлығыңыз үшін алаңдадық, күттік. Әрине, қазақстандықтар біздің үшінші ғарышкеріміз Айдын Айымбетов үшін алаңдады. Сіздермен бірге қуанып жатырмыз.
Ал Қазақстан осындай мүмкіндікке ие мемлекеттердің қатарында. «Роскосмостың» қолдауымен біз ғарышкерімізді дайындап, ғарышқа жібердік. Тұңғыш ғарышкеріміз – Тоқтар, екіншісі – Талғат, ал үшіншісі – Айдын. Біз өте қуаныштымыз, сіздерді туған Жерге оралумен құттықтаймыз, – деді Мемлекет басшысы.

– Президент мырза, Сіздің және ел халқының Қазақстан атынан халықаралық экипаж құрамында болуға сенім артқаны мен үшін үлкен қуаныш. Қазақстандық ғылыми бағдарлама сәтті іске асырылды. Нұрсұлтан Әбішұлы, Сіздің жетекшілігіңізбен ғарыш саласы дамып келе жатқаны мені қатты қуантады, – деді Айдын Айымбетов.

Астана әуежайынан күтіп алу рәсіміне Айдынның анасы Жұмагүл апай мен жары Лилия және қызы Диана келді

– Мен де әкем сияқты ұшқыш болғым келеді. Ал ол үшін жақсы білім алып спортпен айналысу керектігін білемін, – дейді ғарышкердің ұлы Әмір.

– Айдын біздің отбасымыздағы екінші ұл. Отағасым, Айдынның әкесі осыдан 8 жыл бұрын дүние салды. Айдынның ағасы Айдан әскери салада, інісі Алимир әуе компаниясында қызмет атқарады. Қызым Дана үй шаруашылығымен айналысады. Айдын отбасымыздың ғана емес, бүкіл елдің үмітін ақтады, – дейді Айдынның анасы Жұмагүл апа.

Кездесу соңында Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев ғарышкерлерге алғысын жеткізіп, Айдын Айымбетовтің ғылыми жұмыстармен айналысқанын жеткізді.

Сонымен қатар, Т.Мұсабаевтың айтуынша, бүгін Айдын Айымбетов Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевқа Қазақстанның мемлекеттік Туын тапсырады.Ал,  Айдын Айымбетов салтанатты рәсімнен соң Мәскеу қаласының Королев орталығындағы емханада ем қабылдауға аттанады. Емдеу шаралары аяқталған соң Қазақстанға оралып, “ҚазҒарыш” мекемесінде қызмет ететін болады.

Жазылым. Оқылым. Тілдесім. сөйлем құрайды, өздерді дұрыс нұсқады қойып жазады, диалог құрады

Тыңдалым. Оқылым. мәтінді оқиды. Жұптық жұмыс. Ғарыш айлағы жайлы көршісініңойын біледі, барлық ойларды берілген параққа тізбектеп жазып отырады.

Іс қағаздар немесе ресми құжаттар –жеке адамны, ұжымның, фирмалардың, мекемелердің атқаратын қызметіне байланысты пайда болатын жазбаша қарым-қатынас құралы. Ресми іс қағаздары дәл, анық жазылады. Мәтін қысқа құрылады, баяндау стильнде жазылады. Түрлері: арыздар, өмірбан, анықтама, есеп, хабарлау, бұйрықтар.

жайлы мағлұмат алады

Аударма сөздіктерді пайдаланып, мәтіндегі қара қою қаріппен жазылған сөздердің мағынасын анықтайды, дәптеріне жазады, мәтіндерді бөліктерге бөледі, әр бөлікке тақырып қояды, тірек сөздерді теріп жазады,  сөздер мен сөз тіркестерін сәйкестендіреді, ғарыш керлердің өмірбаянын жазады.

Бортында жерлесіміз бар ғарыш кемесі жапон зымыранының қалдықтарымен соқтығыса жаздады. Бортында жерлесіміз бар «Союз ТМА-18М» ғарыш кемесі жапон зымыранынан қалған бөлікті айналып өтті.

Бұл туралы «Роскосмос» агенттігінің баспасөз қызметі хабарлап отыр. «Союз» кемесінің ғарыш кеңістігіндегі зымыран қалдығымен соқтығыспау жөніндегі шараларды Ресей және АҚШ-тың ұшуды басқару орталығының мамандары бірігіп жүзеге асырды.1989 жылы ұшырылған жапондық зымыранның қалдығын айналып өткен «Союз» кемесі Халықаралық ғарыш стансасына сапарын ойдағыдай жалғастыруда.Естеріңізге салып өтейік, қазақтың үшінші ғарышкері Айдын Айымбетов, ресейлік Сергей Волков және даниялық Андреас Могенсен мінген зымыран «Байқоңыр» ғарыш айлағынан 2 қыркүйекте ұшқан болатын.«Союз» ғарыш кемесі 4 қыркүйек күні Халықаралық ғарыш стансасына жетуді жоспарлап отыр.Агенттік дерегінше, 2016 жылы Байқоңырдан 10 “Союз” зымыран тасығышы мен сегіз “Протон” зымыран тасығышы ұшырылады. Олардың үшеуі Халықаралық ғарыш станциясына жүк жеткізетін кемені алып ұшады. 1957 жылдан бері Байқоңырдан 1450-ге жуық ғарыш кемесі ұшырылған.

5 жолдық тұжырымдама:
1. Кім? (Ғарыш)
2. Қандай? (…..)
3. Не істеді? (….)
4. Синоним. (зерттеуші – ғалым, алғашқы – тұңғыш, атақты – белгілі, танымал –әйгілі)
5. Бір сөйлем. (байқоңыр – ғарыш айлағы)

Қорытындылау:

Вот и наступил тот знаменательный день, когда мы можем предложить нашим любимым читателям совершенно новое туристическое направление. Близкое — всего 100 км и безграничное, безвизовое, но со строжайшими таможенными правилами, притягательное и совершенно не имеющее притяжения. Его можно увидеть, просто подойдя к окну, а отправиться в путешествие — из одной-единственной точки нашей планеты. Туры предлагаются лишь пару раз в году и только на 10 дней, а подготовка к путешествию продлится никак не меньше 6 месяцев. Размещение на месте — почти что в стенном шкафу, при этом отбывать ко сну придётся по команде «задёрнуть шторы!». Ночная жизнь отсутствует напрочь, зато на протяжении суток можно встретить восход солнца 16 раз. Там реально существует утопическое идеальное общество: ничего нельзя купить и продать, от каждого по способностям, каждому по потребностям. Более того, местное население состоит всего из шести человек. В придачу это самый эксклюзивный эксклюзив: на сегодняшний день там побывали лишь семь туристов, стоимость же путёвки начинается от 35 000 000 (тридцати пяти миллионов) USD. В общем, не будем больше мучить вас неопределённостью — Добро пожаловать в космос!

Рефлексия

Бүгінгі сабақ сендерге ұнады ма? Несімен ұнады (ұнамады)?

Мұғалім  тақтаға бүгінгі сабақ несімен ерекшеленеді? Оқушыларға кесте салынған А4 парағы таратып береді.

Рефлексия. Параққа белгілерді қою арқылы білдіреді.

2.  Қазақ тіліндегі  мәтіндер негізінде оқушылардың Қазақстанның ғарыш кеңістігіне деген танымдық қызығушылығын дамыту.

3.  Тілдесім әрекеті арқылы оқушыларды Отансүйгіштікке тәрбиелеу

/ОТЖ/ :     ғарыш айлағы туралы айтады

/ООЖ/ : өз сөзімен   ғарыш айлағын сипаттайды, қазақ ғарышкерлерін атап көрсетеді сипаттайды.

/ОЖЖ/ тақырып аясында сыныптастарымен Байқоңыр ғарыш айлағы, қазіргі ғарыш мәселелері жайлы сұхбаттасады, сөйлеу үлгілері ақылы тілдесімге келеді.

Критериалды бағалауды қолдану (өзін-өзі бағалау)

Сабақ барысы

2Психологиялық ахуал туғызу.

  Қателерін анықтау, түзету, бағалау.

1.Қызығушылықты ояту

Мәтінмен жұмыс

а/ айтылым. Қисынды ойлау қабілетін дамыту үшін  1- тапсырма.

·         Ғарыш  айлағы деген не?

·         Ғарышкер деп кімді айтамыз?

·         Ғарышқа тұңғыш кімдер ұшты?

·         Ең алғаш коммерциялық жолмен ғарышқа ұшқан кім? Ол туралы не білесің?

2- тапсырма.

Адам ерте кезден – ақ әлем денелерін жердегі құбылыстарға әсерін зерттеп білуге тырысқан. Ғарышқа жол 1957 жылы 4 қазанда ашылды.Әлемдегі тұңғыш тіршілік иесі Лайка – ғарышкер ит. Оны 1957 жылдың 3 – қарашасында ғарышқа салмағы 6 кг,2 жастан асқан кезде ғарыш кемесі «Спутник – 2» кемесімен ұшырды.Ол ұшқаннан кейін 5 – 7 сағаттан соң ғарыштағы температураның күрт артуы мен стресстің салдарынан өледі. Ғалымдар Лайкамен бірге тағы екі ит Белка мен Стрелканы жаттықтырған болатын.Ал АҚШ ғалымдары сынақ жасау үшін шимпанзелерді пайдаланған екен.
1961 жылы 12 сәуірде адам баласы тарихында тұңғыш рет Ю.А. Гагарин «Восток» кемесімен жер шарын айналып ұшты.Сөйтіп, 12 – сәуір тарихта «Ғарышкерлер күні» деген атпен енді.

Ғарышқа ұшқанның соңғысы Юрий Гагарин емес, одан кейін 30 жыл өткен соң 1991 жылы қазан айының 2 – сі күні тұңғыш қазақ ғарышкері Тоқтар Әубәкіров ғарыш төріне самғады.
Ал екінші рет Талғат Мұсабаев ғарышқа 1994 жылы барып қайтты. Одан кейін 1998 және 2001 жылдары 2 рет барып, зерттеу жұмыстарымен айналысты.

   Тоқтар Оңғарбайұлы Әубәкіров — қазақтың тұңғыш ғарышкері, Кеңес Одағының Батыры (1988), Қазақстан Республикасының Халық Қаһарманы (1995), техника ғылымының докторы (1998), профессор (1997), Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің құрметті профессоры. Ол 1946 жылы Қарағанды облысының Қарқаралы ауданында өмірге келген. Ресей Федерациясындағы Армавир жоғары әскери ұшқыштар училищесін (1969), авиация институтын бітірген (1979). 1969 — 75 жылдары Әскери-әуе күштерінде ұшқыш, звено командирі, эскадрилья командирінің орынбасары. 1976 — 1992 жылдары Мәскеудегі Тәжірибелік конструкторлық бюроның ұшқыш-сынақшысы міндеттерін атқарды. Ол реактивті ұшақтың елуден аса жаңа түрін сынақтан өткізді. 1990 жылы ғарышкерлер құрамына алынды. 1991 жылы 2 қазанда Байқоңырдан «Союз ТМ-13” кемесімен ғарышқа ұшты. Онда ол өзге ғарышкерлермен бірге биотехнология, металлургия, медицина салалары және Арал аймағы бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді. Зерттеу нәтижесінде Арал үстіндегі тұзды шаң борамасының пайда болу процесі, сол зиянды аэрозолдардың Қазақстан мен Ресей аймақтарына таралуының ғарыштық суреттері алынды. Ғарыштан оралған соң Қазақстандағы ғарыштық зерттеулердің негізін қалауға, отандық Қарулы Күштердің әскери даярлығын жетілдіруге, әскери-патриоттық тәрбие жұмыстарын жолға қоюға белсене араласты. Ол 1992 — 93 жылдары Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрінің 1-орынбасары, 1993 — 94 жылдары Қазақстан Республикасы Ұлттық аэроғарыштық агенттігінің бас директоры — Ғылым және жаңа технология министрінің орынбасары. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің депутаты — Қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің төрағасы болды.

Мұсабаев Талғат Амангелдіұлы (7.1.1951ж.туған, Алматы облысы Жамбыл ауданы Қарғалы ауылы.) Қазақстан Республикасының және Ресей Федерациясының ұшқыш-ғарышкері. Рига азаматтық авиация инженерлері институтын 1974 ж. және Ақтөбе жоғары ұшқыштар училищесін 1993 ж. бітірді. Алматы облысындағы азаматтық авиация әуе қатынастарының Боралдай авиа отрядында инженер. 1986 ж. азаматтық авиацияның 30-оқу жаттығу дайындығын бітіріп, азаматтық авиацияның пилоты мамандығын алды.1987 жылдан АН-2 ұшағының 2-пилоты, командирі болды. 1989 ж. Ульяновск (қазіргі Тольятти қаласы) қаласындағы ұшқыштар, диспетчерлер және инженерлік-техникалық кадрлар дайындау орталығын бітіріп, Алматы біріккен авиаотрядының 1-ұшу отрядында ТУ-134 ұшағының 2-пилоты болды. 1990 ж. Ю.А.Гагарин атындағы ғарышкерлер дайындау орталығында ғарышқа ұшу дайындығына кірісті.1991 ж. Т.Мұсабаевқа «Ғарышкер-сынақшы» квалификациясы берілді. 16-негізгі бағдарлама бойынша 1994 ж. 1 маусымнан 4 қарашаға дейін (ұзақтылығы 127 тәулік) «Союз ТМ» ғарыш кемесінде борт-инженер ретінде ғарышта болды: 2 рет ашық ғарыш кеңістігіне (жалпы ұзақтылығы 11 сағат 06 мин) шықты. Ұшу кезінде қазақстандық ғылыми зерттеулердің 2-бағдарламасын орындады. 25-негізгі экспедиция бағдарламасы бойынша 1998 ж. 29 қаңтар мен 25 тамыз аралығында (ұзақтылығы 208 тәулік) «Союз ТМ-27» және «Мир» ғарыш кемелерінің кеме командирі ретінде ғарышта болды. Ұшу кезіңде 5 рет ( жалпы ұзақтылығы 30 сағат 08 мин) ашық ғарыш кеңістігіне шықты. Мұнда ғылыми–зерттеулер мен эксперименттердің қазақстандық 3-бағдарламасын орындады.2001 ж. 28 сәуір мен 6 маусым аралығында «Союз –ТМ-32» ғарыш кемесімен Халықаралық ғарыштық стансасына барған бірінші экспедициясының экипаж командирі. Бұл ұшу кезінде ғылыми-зерттеулер мен эсперименттердің қазақстандық 4-бағдарламасын орындады.Мұсабаев ұшақ спортынан қазақстан құрама командасы құрамында өнер көрсетті, КСРО чемпионы. Гимнастикадан Латвия құрама командасының құрамында жарыстарға қатысты. Гимнастикадан және ұшақ спортынан КСРО спорт шебері.Талғат Мұсабаев Қазақстан Республикасының «Халық қаһарманы»және Ресей Федерациясының Батыры, «Отан», «Халықтар достығы», 3-дәрежелі «За заслуги перед Отечеством» (Ресей) ордендерімен, NASA-ның «Ғарышқа ұшқаны үшін» медалімен марапатталды. 2000 жылдан Ю.А.Гагарин атындағы Ғарышкерлер дайындау орталығының топ командирі

Жазылым. Оқылым. Тілдесім. сөйлем құрайды, өздерді дұрыс нұсқады қойып жазады, диалог құрады

Тыңдалым. Оқылым. мәтінді оқиды. Жұптық жұмыс. Ғарыш айлағы жайлы көршісініңойын біледі, барлық ойларды берілген параққа тізбектеп жазып отырады.

жайлы мағлұмат алады

 Ғарышкер, ұшқыш, қазақстандық, тұңғыш, армандау, ұшу, секіру, төлеу, оқу, бітіру, иелену.

Туристам для посещения космоса виза не требуется. Преодолеть земную гравитацию без лишних бюрократических проволочек может любой житель планеты Земля, независимо от гражданства. Между тем, старт космического путешествия производится с территории пока ещё не поборовших бюрократию государств Земли — поэтому для прибытия на «точку отрыва» необходимо получить визу соответствующей страны. На сегодняшний день космические туристы отправляются «бороздить просторы Большого театра» только с территории Российской Федерации (космодром Байконур фактически расположен в Казахстане, но до 2050 года находится в ведении России) — поэтому желающим стартовать по единственной работающей в настоящее время программе Space Adventures потребуется виза в Россию.

Россиянам виза «на отлёт», ясное дело, не требуется. Более того, для въезда на территорию Байконура не нужен даже заграничный паспорт – достаточно внутреннего российского. Правда, действует это правило, только если турист прибывает прямым рейсом Москва – Байконур.

Тем же, кто в недалёком будущем планирует отправиться в космическую Одиссею, воспользовавшись сервисом Virgin Galactic, понадобится виза в США — старты будут производиться с космопорта в штате Нью-Мексико

1/  Адамдардың ғарышқа ақша төлеп ұшқаны дұрыс…2/  Адамдардың ғарышқа ақша төлеп ұшқаны дұрыс емес…

Қорытындылау:

Рефлексия

Бүгінгі сабақ сендерге ұнады ма? Несімен ұнады (ұнамады)?

Мұғалім  тақтаға бүгінгі сабақ несімен ерекшеленеді? Оқушыларға кесте салынған А4 парағы таратып береді.

Рефлексия. Параққа белгілерді қою арқылы білдіреді.

2.  Қазақ тіліндегі  мәтіндер негізінде оқушыларды еркін сөйлеуге дағдыландыру

3.  Тілдесім әрекеті арқылы оқушыларға салауатты өмір салтын ұстануға тәрбиелеу.

/ОТЖ/ :    медицина саласы жайында еркін айтып бере алады.

/ООЖ/ : өз сөзімен медицина саласы жайында толық ақпарат береді, қазақ дәрігерлерін  сипаттайды.

/ОЖЖ/ тақырып аясында сыныптастарымен  қазіргі  денсаулық сақтау саласы қатысты өз ойын айтады, сұхбаттасады, сөйлеу үлгілері ақылы тілдесімге келеді.

Критериалды бағалауды қолдану (өзін-өзі бағалау)

Терминдер: профессор

Сабақ барысы

https:https://youtu.be/5Svw8lSiMnoб

бббббейutu.be/5Svw8lSiMnk

1.Қызығушылықты ояту

Терминдер: профессор(лат. professor – оқытушы, мұғалім’) – жоғары оқу орны оқытушысының, ғылыми мекеме қызметкерінің ғылыми атағы, қызмет лауазымы. Рим империясында (б.з.б. 1 ғ. – б.з. 5 ғ. соңы) алғаш рет қолданылған.Алғаш рет Рим империясында оқытушы, ұстаздарды Профессор деп атаған. Орта ғасырда магистрдің, ғылыми докторының баламасы ретінде қолданылған. Ресейде ғылыми атақ ретінде 17–18 ғасырларда беріле бастады. Бүгінде Профессор атағы жоғары оқу орындарының, ғылыми мекемелердің ғылыми кеңестерінің ұсынысы бойынша беріледі. Елімізде мемлекеттік аттестаттау органы, шетелдерде жоғары оқу орнының ғылыми кеңесі, оқу министрлігі, үкімет орындары береді. Профессор оқу-әдістемелік жұмыстарды, ғылыми зерттеулерді, лекциялық курстарды жүргізеді. Кейбір елдерде орта мектеп мұғалімдерін де Профессор дейді.^[1]

Мәтінмен жұмыс

а/ айтылым. Қисынды ойлау қабілетін дамыту үшін  1- тапсырма.

Санжар өз әскери-медициналық қызметін Түркістан генерал-губернаторлығы мен Бұқара әмірлігінің шекарасындағы Термез мекенінде жергілікті лазаретте кіші дәрігер ретінде бастап, 10-шы Түркістан атқыштар полкына бекітілді. Артынан 9-шы атқыштар полкының аға дәрігер қызметкерінің міндеттерін уақытша атқарушы қызметіне ауысып, Самарқандта және Асхабадта шоғырланған атқыштар поктарында дәрігерлік қызметпен айналысады. 1914 жылы тамызда Санжар 5-ші Түркістан атқыштар полкының аға дәрігері қызметінде І дүние жүзілік соғыстың Шығыс майданына аттандырылады. Осы майданда 1914 жылдың қыркүйек-желтоқсан айларында орын алған ұрыстарда Санжар жараланған және науқас болған сарбаздарға медициналық көмек көрсетумен айналысты. 1914 жылы желтоқсанда жоғары әскери басшылықтың өрескел қателіктерді жіберу салдарынан 5-ші Түркістан атқыштар полкы Лодзь (қазіргі Польшаның ірі қалаларының бірі, ол уақытта Шығыс Пруссия территориясында орналасқан) неміс қоршауына түсіп, басына ауыр жарақат алған Санжар жау тұтқынына түседі. Неміс тұтқынында Санжар патша үкіметі тағдырдың тәлкегіне тастаған мыңдаған жауынгерлердің қатаң тағдырына ортақтасып, күрделі санитарлық жағдайларда иммитацияланған лазареттерде медициналық қызметпен шұғылданып, Торн, Кутно, Александровка концентрационды лагерьлерінде бір жылға жуық уақыт өткізеді. 1915 жылдың аяғында Қызыл Кресттің тұтқындармен алмасу бағытында жүргізген қажырлы еңбегінің көмегімен, Балтық теңізі арқылы алдымен Щвеция, сосын темір жол арқылы Санкт-Санкт-Петербургқа қайтып оралады.

Астанада неміс тұтқынына амалсыздан түскен жауынгерлерді қатаң бақылауға алға, патшаның күзет орындары оларды сенімсіз элементтер ретінде қара тізімге қосты. Арнайы медициналық қараудан өтіп, денсаулығы нашар деп танылған Санжар Түркістан әскери-медициналық басқарманың резервіне жіберіліп, 1919 жылы қаңтардың басында Ташкентке қайта оралады.

Ақпан революциясынан кейін Асфендиярұлы Термездегі жөне Бұхарадағы Кеңестердің жұмысына қатысады. Ташкент облыстық, ал онан кейін жұмысшылар мен жауынгерлердің округтік Кеңесіне сайланады. Ташкентте ол мұсылман жұмысшы депутаттарының алғашқы Кеңесінің ұйымына мүше болады. Каспий жағалауы майданындағы соғысқа қатысқан. 1917 жылы Бұхардағы мұсылман қозғалысына белсене араласты. Сол жылғы қараша айында Түркістан автономиясын жариялаған Мұсылман депутаттарының төтенше съезіне қатысты. 1918-19 жылы Аспандияров аштықпен күрес жөніндегі төтенше комиссиясының Сырдария облысы бөлімшесін басқарды. 1919 жылы Асфендияров — денсаулық сақтау халық комиссары, 1920 жылы Түркістан АКСР көгеріс су шаруашылығының халық комиссары болып тағайындалады. Сол жылы қыркүйекте Т.Рысқұловтың шақыруыменТашкентке келіп, Түркістан АКСР-інің Денсаулық сақтау халкомы, жер халкомы, Денсаулық сақтау халкомы, Түркістан Компартиясы ОК-нің хатшысы қызметтерін атқарды. Ұлттық-аумақтық межелу тұсында (1924–25 жылы ) Ортаазиялық Федерация құру идеясын ұстанды. 1924–25 жылы Қазақ АКСР-інің Өзбек АКСР-і үкіметі жанындағы өкілеті, 1925–28 жылы Мәскеуде – БОАК-нің Төралқа мүшесі, хатшысының (А. Енукидзенің) орынбасары, МГУ-дің профессор Н Нариманов атындағы Шығыстану институтының директоры болды. 1928 жылдан бастап ол Қазақстанда еңбек етті: Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті болып қайта құрылған Қазақ мемлекеттік университеттінің алғашқы ректоры (1928 – 31), Қазақ АКСР-і Денсаулық сақтау халкомы, Алматы медецина институтының ұйымдастырушысы және тұңғыш ректоры (1931 – 33) қызметтерін атқарды. Аспандияров осы институтта жалпы химия, биология, физика пәндерімен бірге анатомия, қалыпты физиология, ішкі аурулар, гистология, микробиология, фармакология, биологиялық-химия, гигиена бөлімдерін және хирург кафедралар ашты. Аспандияров жұқпалы аурулармен күреске, аурулар мен індеттердің алдын алу шараларына, халыққа ақысыз дәрігерлік көмек көрсету жұмыстарын жолға қоюға көп еңбек сіңірді. Халық арасында жиі кездесетін туберкулез, шешек, оба, сүзек, тері ауруларына қарсы медецина көмек ісін ұйымдастырды. Орта дәрежелі оқу орындарында, қысқа мерзімді арнаулы курстарда әртүрлі буындағы медецина мамандарын көптеп даярлауға күш салды.^[2]

Асфендияровтың қызметі әрқашанда Қазақстандағы және Орта Азиядағы әлеуметтік-экономикалық және мәдени өзгерістермен байланысты болды. Басқарушы қызметкер бола жүріп, ол тұрмыс ерекшеліктерін, Шығыс халықтарының тарихы мен мәдениеті мөселесі жөнінде жақсы білетін еді. Осы қабілет-біліміне сай 1921 жылдан 1922 жылға дейін Асфендиярұлы Түркістан республикасының Мәскеудегі өкілі, сонымен қатар РКФСР Кеңхалкомы үлттық мәселе жөніндегі коллегиясының мүшесі болды. Тәжірибелі аграршы ретінде оны БОАК-тің жер бөлінісі жөніндегі Айрықша комиссиясының құрамына қосады. 1922 ж. Кеңестердің Бүкілресейлік X съезінің делегаты Асфендияров КСРО құру жөніндегі шешімді қолдады. 1923 жылы Асфендиярұлы Ташкентке қайта оралады, онда ол Халкомденсаулық пен Халкомжердегі қызметтерімен қатар, Түркістан Компартиясы ОК хатшысы болады. 1924 жылы — РКП(б) Ортаазиялық бюросы құрамына сайланады. 1925 жылы хатшының орынбасары және БОАК Президиумының мүшесі.^[3] Аспандияров Қазақстан тарихының күрделі мәселелерін зерттеген белгілі ғылым болды. Қазақ ұлттық мәдениет ғылыми-зертуғанинститутының тарих секторының меңгерушісі, КСРО ғылым академиясының Қазақстандық базасы, кейін оның бөлімшесі орынбасары (1933 – 37) қызметтерін атқарды. Аспандияровтың Ресейдің Қазақстанды жаулап алуы жөнінде ашық айтылған, орташылдықты әшкерелеген тарихи шығармаларын оқуға тыйым салынды. Аспандияров – жалған жаламен ату жазасына кесілді. Жұбайы Рабиға да ҚарЛАГ-та 5 жыл айдауда болды. Аспандияров 1958 жылы 26 мамырда ақталды. 1990 жылы Алматы медецина институтына Аспандияров есімі берілді.^[4]

Ұстаздық өмірі[өңдеу]Мәскеуде жұмыс жасаған мерзімде Асфендиярұлының талантының жаңа қыры ашылды — оның тарих саласындағы белсенді ғылыми-ізденімпаздық қызметі ғалымның келешектегі шығармашылығын айкындап берді. Мәскеуде болған алғашқы күндердің өзінде-ақ КСРО ОАК жанындағы Шығыстану институтымен қызмет жасасады, МГУ-де сабақ береді. Бүл жылдарда Санжар шетел Шығысының өкілдерімен жиі кездеседі. Оның ғылыми еңбек сіңіргенінің айғағы 1927 жылы Шығыстану институтының директоры қызметіне жоғарылатып, МГУ профессоры деген атақ берілгені болып табылады. Ғұламаның өмірі мен қызметіндегі неғұрлым жемісті кезең — 1928-1937 жылдарға дейінгі Қазақстанда өткен мерзім. Бұл мерзімде ол республикадағы алғашқы оқу орындары мен ғылымын ұйымдастыруға көп күш салады. 1928 жылдан 1931 жылға дейінгі аралықта ол — Қазақтың педагогикалық институтының алғашқы ректоры. 1931 — 1933 жылдары Денсаулық сақтау ісінің халық комиссары, Қаз КСР оқу ісі халкомының орынбасары болып қызмет жасайды және бүгінде оның есімімен аталынатын Алматы дәрігерлік институтын басқарады. Санжар Қазақстанның академиялық ғылымының дамуына маңызды үлес қосты. 1931-1933 жылдары ол КСРО ғылым академиясының Қазақстандық базасы төрағасының орынбасары болады, ғылыми консультация мен насихат комиссиясын, тарих-археология комиссиясын, қазақ создігі комиссиясын басқарады, ұлтгық мәдениет жөніндегі Қазақ ғылыми-зерттеу институты тарих секторының меңгерушісі болады. Ол — Қазақстан тарихы жөніндегі көптеген жұмыстың авторы, сондай-ақ қабілетті зерттеуші-филолог және жазушы. Шығыс халықтарының өмірі туралы «Әлем шатыры» деген повесть, қазақ ұлтының мәдениеті жөнінде мақалалар жазды.^[5] Алматыда Асфендиаровтың есімін мәңгілік есте қалдыру үшін көше, мен мемлекеттік медицина университетіне аты берілген.^[6][7]

жайлы мағлұмат алады

·         Ол қандай қызметтерді атқарған?

·         Қазақ медицина саласынақосқан үлесі қандай?

 7- тапсырма. «Асыл арман»тақырыбынаС. Асфендияровтың монологін құрап жаз

 10-тапсырма «Тұңғыш медицина профессоры» тақырыбында диалог құру

Дәрігер /Айтқали Нәріков‎/

Кей жырым шырқата алмай дәуір әнін,
Күн сайын қара терге малынамын.
Лауладай өлең оты бықсып жанса,
Мен соның «түтінінен» ауырамын.
Әйтсе де өткен жоқ қой жазым әлі,
Алдымда — ұзақ өмір қазыналы.
Сан ойдың салмағымен шаршаған бас,
Сәтті бір өлең жазсам, жазылады.
Бетіме әжімменен салып өрнек,
(Білгенге, біздің істе әбігер көп).
Осы өлең мені дәйім ауыртты да,
Соңынан жазып алды, дәрігер боп.

Қорытындылау:

·         Мамандықтың қажеттілігі

·         Саған ұнайтын жақтары

·         қиындығы

Рефлексия

Бүгінгі сабақ сендерге ұнады ма? Несімен ұнады (ұнамады)?

Мұғалім  тақтаға бүгінгі сабақ несімен ерекшеленеді? Оқушыларға кесте салынған А4 парағы таратып береді.

+ көп нәрсе білдім

-ешнәрсе үйренбедім

Рефлексия. Параққа белгілерді қою арқылы білдіреді.

2.  Қазақ тіліндегі  мәтіндер негізінде оқушыларды еркін сөйлеуге дағдыландыру

3.  Тілдесім әрекеті арқылы оқушыларға салауатты өмір салтын ұстануға тәрбиелеу.

/ОТЖ/ :    медицина саласы жайында еркін айтып бере алады.

/ООЖ/ : өз сөзімен медицина саласы жайында толық ақпарат береді, қазақ дәрігерлерін  сипаттайды.

/ОЖЖ/ тақырып аясында сыныптастарымен  қазіргі  денсаулық сақтау саласы қатысты өз ойын айтады, сұхбаттасады, сөйлеу үлгілері ақылы тілдесімге келеді.

Критериалды бағалауды қолдану (өзін-өзі бағалау)

Терминдер: профессор

Сабақ барысы

2.Психологиялық ахуал туғызу.

1.Қызығушылықты ояту

Мәтінмен жұмыс

а/ айтылым. Қисынды ойлау қабілетін дамыту үшін  1- тапсырма.

·         Медицина ғылымына қатысты газет-журналдрды ата    Денсаулыққа баланысты телебағдарламаларды білесің?          *Медицина саласындағы көрнекті ғалымдарды білесің бе?

2- тапсырма. Көшіріп жаз.қою қаріппен берілген сөздерді септе.

Адамның денсаулығы – қоғам байлығы. Әрбір адам өз денсаулығының мықты болу жолдарын қарастыру керек. Дені сау адамның көңіл – күйі көтеріңкі болып, еңбекке әрқашан құлшына кіріседі. Халқымыз «Дені саудың – жаны сау» деп орынды айтқан. Отанымыздың келешегі, көркеюі, балалар, сіздердің қолдарыңызда. Сондықтан сендердің таңдауларың – салауатты өмір салтын сақтау. Дені сау адам – табиғаттың ең қымбат жемісі. Салауаттылық – саулық кепілі, ал саулық – байлық негізі.
Есірткі, нашақорлық – азаматты жұтатын аждаһа екенін бір сәт естен шығармайық!
Өміріміз – өз қолымызда. Біздің бақытымыздың оннан тоғызы денсаулығымызға байланысты

3– тапсырма.        Бағдарламаның негізгі мақсаты — Қазақстан медицинасындағы жаңа инновациялық технологияларды игерудегі қазақстандық дәрігерлердің жетістіктерін көпшілікке насихаттай отырып, олардың беделін көтеру.2011-2015 жылдарға арналған «Саламатты Қазақстан» бағдарламасын негізге ала отырып, түрлі аурулардың алдын алу, емдеуде отандық дәрігерлеріміздің еңбегін көрсету.Сонымен қатар, көрермендер мен дәрігерлер арасында дәнекер болу.Хабарға  түрлі дәрігерлер, фармацевтер, емделгісі келетін немесе басынан түрлі оқиғаларды өткізген емделушілер қатысып, пікірлерімен бөліседі. Сырқаттардың алдын алу, емделу тәсілдерін қарапайым түрде жеткізуге тырысады.Бағдарламада медициналық кеңес берумен қатар, заманауи медицинаның мүмкіндіктерін пайдаланудың жолдарын ұсынады.Сондай-ақ, еліміздегі медициналық даму үрдістерінен хабардар ете отырып, жастарды салауатты өмір салтын қалыптастыруға үндейді

Сұрақтарға жауап бер

Оқылым

жайлы мағлұмат алады

6- тапсырма. Диалогты жалғастыр

Қорытындылау:

·         Мамандықтың қажеттілігі

·         Саған ұнайтын жақтары                         * қиындығы

Рефлексия

Бүгінгі сабақ сендерге ұнады ма? Несімен ұнады (ұнамады)?

Мұғалім  тақтаға бүгінгі сабақ несімен ерекшеленеді? Оқушыларға кесте салынған А4 парағы таратып береді.

+ көп нәрсе білдім

-ешнәрсе үйренбедім

Рефлексия. Параққа белгілерді қою арқылы білдіреді.

2.  Тілдесім барысында оқушылардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыру.

3.  Оқушыларға мәдени мұраны қастерлеуге тәрбиелеу.

/ОТЖ/ : сақ мәдениеті туралы мәтіндерді мәнерлеп оқиды, сақ патшайымы туралы ақпарат береді.

/ООЖ/ : өз сөзімен сақ мәдениетін  сипаттайды, мәтін бойынша негізгі ақпараттарды табады, сұрақтарға жауап береді.

/ОЖЖ/ тақырып аясында сыныптастарымен сақ мәдениеті жөнінде, сұхбаттасады, мәтін құрайды

Критериалды бағалауды қолдану (өзін-өзі бағалау)

Терминдер: профессор

2.Психологиялық ахуал туғызу.

1.Қызығушылықты ояту

—          Сақ мәдениеті туралы не білеміз?- Сақтар деген кімдер?

—          Сақ патшайымыдары жайлы не білесіңдер?

Мәтінмен жұмыс

а/ айтылым. Қисынды ойлау қабілетін дамыту үшін  1

2- тапсырма. Суреттерді пайдаланып , сөйлем құрастыр.  Қажетті сөздер: мұражай, экспонат тамашлау, сақ мәдениеті, әшекейленген алтын заттар, зергерлік бұйымдар, таңғалдырады, ұнады.

3– тапсырма.        В 1 тыс до н.э. преемниками андроновцев на территории К. стали саки. Структура общества была следующей: глава дома, глава рода, глава народа. Общество состояло из военной арестократии, жильцов и рядовых общинников. Саки были скотоводами, занимались разведением лошадей, крупного и мелкого домашнего скота, были великолепными наездниками и стрелками из лука.Ювелирное искусство. Ювелирное искусство достигло у саков высокого совершенства. Мастера-художники были знакомы с литьем, штамповкой золота и могли изготавливать удивительные по изяществу композиции. Изделия из золота, серебра, бирюзы украшали человека, его одежду, сбрую коня, предметы быта. Широко развивалась резьба по дереву, косторезное искусство и обработка камня. Из кости делали застежки, пряжки, пуговицы, из камня – алтари, блюда.

4- тапсырма.  Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан Сақаларкөсемініңкатафрактсауыт-сайманына бейнелі алтын қабырышақпен оқаланған терісауыты, Есік обасы.Бұл сақ тайпалары мекендеген аса көлемді аймақ: тиграхаудтар — Жетісуда, ал массагеттер Арал өңірі мен Сыр бойында. іле алқабында Бесшатыр, Есік, Түрген, Кеген, Алексеев обалары осы алқаптан табылды.Жетісудағы сақ мәдениеті екі кезеңді: ерте кезеңі (б.з.д. 8-6 ғғ) және кейінгі кезең (б.з.д. 5-1 ғғ.).Соңғы кезеңдегі патша обасына Бесшатыр қорымы мен Есік обасы жатады. Бесшатыр қорымы Іле өзенінің оң жағалауындағы Шылбыр деген жерде, ол 31 обадан тұрады. Қорымның барша обалары екі топқа бөлінеді, үлкен обалар — диаметрі 45 м-105 м-ге дейін. Биіктігі 6-18 м. Салынған уақыты б.з.д. 5 ғ.

Шығыс Қазақстан Алтай аясынан, Шыңғыстау мен Тарбағатай бөктерлерінен кездеседі. Үлкен патша обалары бар. Ол Шілікті алқабында шоғырланған. Бұл өңірдің мәдениеті үш кезеңнен тұрады. Мәйемір кезеңі (б.з.д. 7-6 ғғ), берел кезеңі (б.з.д. 5-4 ғғ.), құлажүргін кезеңі (б.з.д. 3-1 ғғ.). Мәйемір кезеңінің соңында салт кісіні атымен бірге қоятын қабырлар пайда болады.

Орталық Қазақстан  Бұл жерден Тасмола мәдениеті (б.з.д. 7-3 ғғ.) ашылды. Зерттеуді археологтар Ә. Марғұлан, М. Қадырбаев жүргізді.   Бұл обалардың ерекшелігі — оларда тас жалы, «мұрты» болады. Бірнеше варианттардан тұрады. Негізгі обаға жанаса немесе оның шығыс бетінде, иек астында кіші оба тұрады, одан шығысқа қарай доғаша иіліп, ені 1,5-2 м, ал ұзындығы 2-200 м дейін кейде одан ұзыныда болады, екі жал кетеді. Үлкен обаға үйілген төбе астында жерден қазылған қабырда өлген кісінің мәйіті жатады, ал кіші қорғанда үйінді астындағы қабырға ат пен ағаш ыдыс-аяқтар қойылады.

Арал өңірі   Арал өңірі сақалар мәдениеті Тегіскен, Ұйғарақ, Оңтүстік Тегіскен қорымдары.

Батыс Қазақстан Еділ мен Жайық арасындағы аймақтан қорымдардың көп шоғырланған жері — Үлкен және Кіші өзеннің бойлары, Қамыс-Самар көлдерінің өңірлері, Елек, Шаған, Ембі жағалаулары. Обалардың көбінде үйінділері бар, ал олардың аса үлкендері орлармен қоршалған. Тас үйінділері немесе топырақ пен уақ тастар араластырылған үйінділері бар обалар сирек кездеседі. Қабырлар шығыстан батысқа қарай ыңғайлай қазылады, ал өлгендер молаларда емес, обалар үйінділері астындағы арнайы дайындалған алаңдарға қойылады.

Сұрақтарға жауап бер

Жазылым. Тілдесім . сөйлем құрайды, диалогті толықтырады.

Тыңдалым. Оқылым мәтінді тыңдайды, оқиды. Оқушы өз бетімен оқиды, 4 кезеңнен тұратын жұмыс орындайды:

1.Білу /не? Қашан? Қай жылы?/                                          2.Түсіну. /неге? Неліктен? Себебі?/                                                                      3.Талдау / қалай? Қайтіп?

4.Жинақтау.   /қорытынды/

6- тапсырма. Диалогты жалғастыр

12- тапсырма 13- тапсырма

—          Балдан тәтті не бар?

—          Қылыштан өткір не бар?

Қорытындылау:

  Өлеңді оқып, шешендік сөздің қай түріне жататынын айт

эссе жаздырады

Рефлексия

Бүгінгі сабақ сендерге ұнады ма? Несімен ұнады (ұнамады)?

Мұғалім  тақтаға бүгінгі сабақ несімен ерекшеленеді? Оқушыларға кесте салынған А4 парағы таратып береді.

Рефлексия. Параққа белгілерді қою арқылы білдіреді.