М.Барманқұлов – қазақ телевизиясының теориясы мен практикасының негізін қалаушы

«М.Барманқұлов – қазақ телевизиясының теориясы мен практикасының негізін қалаушы»

Кіріспе.

1. М.Барманқұлов: қазақ тележурналистикасының теориясы мен болашақ мүмкіндіктері

1.1. Теледидардағы очерк. Телефильм ерекшеліктері.

1.2. 20-ғасырдың соңғы ширегіндегі теледидардағы жаңа жанрлар (телекөпір, баспасөз конференциясы, ток-шоу, дөңгелек үстел т.б).

2. Марат Барманқұлов – ғаламтор және жаһандық кеңістіктегі БАҚ болашағы туралы

2.1.Теледидармен біріккен Интернет симбиозы                        2.2. Қазіргі ақпарат өнері: ақпартты монополиялау, деректерді»монтаждау», ақпаратты таңдау, экономикалық ақпарат, ақпарат және халық пен билік, ақпарат және жарнамаақпараттағы видеоқатар т.б.

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер

Кіріспе.

1. М.Барманқұлов: қазақ тележурналистикасы теориясы мен практикасының өзіндік ерекшеліктері

1.1. Теледидардағы очерк пен телефильм сипаттары.

1.2. Өткен ғасырдың соңғы ширегіндегі қазақ теледидарындағы жаңа жанрлар (телекөпір, баспасөз конференциясы, ток-шоу, дөңгелек үстел т.б).

2. Марат Барманқұлов – ғаламтор және жаһандық кеңістіктегі БАҚ болашағы туралы                                                                              2.1.Теледидармен біріккен Интернет симбиозы

2.2. Қазіргі ақпарат өнері: ақпартты монополиялау, деректерді «монтаждау», ақпаратты таңдау, экономикалық ақпарат, ақпарат және халық пен билік, ақпарат және жарнама ақпараттағы видеоқатар т.б.

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер

Кіріспе

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ журналистикасының  қоғамдық ортаны мол қамтитын бөлігі – телевизия. Қазақ телевизиясының теориялық мәселелері мен оның алғашқы хабарлары мен түсірілімдері, бағдарламалары мен жаңа жанрлық түрлері туралы айтқанда еске бірінші болып түсетін профессор Марат Кәрібайұлы Барманқұлов. Диплом жұмысында қазақ телевизияның теориясының негізін қалаушы, алғашқы теледидар бағдарламалары мен түсірілімдерін жасаушы, құрушы, журналист еңбектері талданады. Ғалымның осы саладағы еңбектерінің сипаты мен жалпы қазақ телевизиясына әкелген жаңалықтары мен жаңа жанр түрлері туралы таратыла айтылып, жаңа кезеңдегі ақпарат өнері, оның қоғаммен, ел саясатымен байланысы, ортаға ықпалы жөніндегі ой-тұжырымдары қарастырылады. Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі жаһандық өзгерістерді ақпарат пен оның таратылуы мен жетікізілуі, қоғаммен байланысы, орта сипатарын негізге алуды есепке алу, жаңа технологиялық әлем сияқты БАҚ-тың басты құрамдас бөліктерінсіз елестету мүмкін емес. Сондықтан да жаңа әлемдік ортада Қазақстандық баспасөз үшін де өз мүмкіндіктерін, өзінің жаһандық ақпараттық кеңістіктегі орын анықтап алмай, ел мен жерді әлемге танытудың мүмкін еместігі белгілі. Осы тұрғыдан келгенде қазақстандық ақпарттық кеңістіктегі жаңа серпілістермен, тың өзгерістер, соны технологияның кеңінен қолдану қажеттілігі күннен-күнге қажеті артып келеді. Қазақ баспасөзінің жаңа әлемдегі жаңа серпілістері деген тұста тұтас қазақ журналистикасы мен жекелеген қазақ журналистерінің де орны ерекше. Қазақ журналистикасындағы өзгеше атымен мәлім тұлғалардың бірі – Марат Барманқұлов. М.Барманқұлов есімі –  журналистикадағы «тұңғыш» деген сөзбен тіркесетін ғалымдардың бірі.   М. Барманқұлов 28 жасында Мәскеуде кандидаттық диссертациясын, ал 44 жасында телевизия са¬ласынан алғаш докторлық диссертация қорғап, 45 жасында профессор атанады. Ғалым –  артына өшпес 17 кітап қалдырған ғалым.Қазақ телевизиясының тұңғыш комментаторы және репортері, Алматы ауыр машина жасау зауытынан жыл¬жы¬малы телестансамен студиядан тыс жерден тұңғыш телерепортаж жүргізген журна¬лист ретінде де оның аты журналистикада бірінші болып жазылады. Ғалымның «Телевизия: бизнес әлде билік?»  атты еңбегі «Ғаламшарлық ақпарат», «Си-эн-эн 9 өлшем бойынша»,  «Соғыс кезіндегі «Мир», «Қазіргі ақпарат тарату өнері», «Сұхбат», «Пресс-конференция», «Дөңгелек үстел басындағы әңгіме», «Телекөпір», «Репортаж», «Телевидениедегі очерк және деректі фильм», «Қолдан жасалған жағдайлар бағдарламалары», «Жарысқа құралған хабарлар», «Сөз-думан», «Қоғамдық хатшы»  мәселелерге арнап, қазақ журналистикасына алғаш рет нарықтық қатынастар теориясын, жаңа бағытты, стильді енгізуші журналист ретінде белгілі.«Жас жігіт қиындықпен алғаш рет бетпе-бет осы жолы жолықты. Оқуды үздік бітіргенімен оған «халық жауының» баласы екендігі ескеріліп, алтын медаль берілмеді. Алайда, қайсарлығы мен өмірге құштарлығы оны Қазақ мемлекеттік университеті филология факультетінің жанындағы журналистика факультетіне алып келді. Оның жалпы әдебиетке, әсіресе, өз мамандығы – журналистикаға деген құштарлығы осы жерден басталды. Студент кезінен-ақ мойнынан фотоаппараты, қолынан қаламы түспей жүріп, ол өзінің болашағынан көп үміт күттірген. Курстастары мен ұстаздары Мараттың еңбекқорлығына, ізденпаздығына, білімділігіне таң қалатын» [1, 119]. Ғалым Қ. М. Алдабергенов Марат Барманқұловтың ғылым жолындағы, білімі мен ынта-пейілі, ықыласы, құштарлығы мен қайсарлығы тектілігімен, өскен, тәлім-тәрбие алған ортасында деп бағалайды. Бүгінгі қазақ телевизиясы мен БАҚ алдындағы жаңа қадамдар мен тың өзгерістер қажет екені сөзсіз. Осы салада ғалым Марат Барманқұловтың ғылыми еңбектерін зерделеп, зерттеулерінің маңызы мен мәнін ашып анықтау өзекті болары сөзсіз. Қазіргі өзгерістер кезінде қазақ телевизиясымен БАҚ үшін қандай жаңалықтар қажеттігін анықтауда ғалым еңбектері үлгі-өнеге, үйренер мектеп болатындығы – жұмыстың өзектілігін белгілейді.  Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыптың зерттелу деңгейін қарастыратын болсақ, екіжақты мәселенің ғылыми айналысқа енуіне назар аударамыз. Оның бірі –  Марат Кәрібайұлы Барманқұловтың шығармашылығы мен зерттеу еңбектері туралы ғылыми еңбектер, екіншісі –  ғалымның зерттеу нысанасының басты тақырыбы болған телевизия мәселелері туралы ой-тұжырымдар. Ғалым Марат Барманқұловтың зерттеу еңбектері туралы ғылыми ойлар мен пікірлерді қазақ журналистикасының танымал ғалымдарының еңбектерінен кездестіреміз. Профессор Қ.М.Алдабергенов «Марат Барманқұлов» деген еңбегінде ғалым өмірбаянына назар салады. М.Барманқұловтың шыққан тегі мен өскен ортасы, алғашқы өмір баспалдақтары терең ой таразысына салынады. Ғалым Қ.Алдабергенов Марат Барманқұлов еңбектерінің басты ерекшелігі — өзі араласқан журналистика саласындағы тұңғыш, бірінші деген құрметтің М.Барманқұловқа тиісті екендігін нақ ашып береді. Аталған мақаланың тағы бір артықшылығы Марат Кәрібайұлының ғылыми еңбектеріне біржақты баға беріп қана қоймай, сол кездегі Қазақстан Журналистер Одағының хатшысы Камал Смаилов, «жазушы-публицист Г.Толмачев, «Экспресс-К» газетіінң редакторы, ғалым-жазушы Ә.Ыдырысов, ф.ғ.к., доцент Р.Бегімтаева, т.ғк.,проф. Л.Ахметова, саясаттану ғылымдарының докторы, проф. Ғ.Ыбраева, шәкірттері – А.Жанаева, В.Петренко, Н.Оразгельдиевалардың пікірлерінде Марат Кәрібайұлының еңбектері мен ол зерттеулерінің маңызы, ғылымдағы орны, қазақ журналистикасындағы мәнімен бірге азаматтық мінез-сипаттары да ашылады [1, 119 — 126]. Осындай зерттеулердің қатарына «М.К.Барманқұлов – тележурналистика   зерттеушісі» атты мақаласын атауға болады [2].  Ғалым еңбектері туралы Ұ.Айтөленнің ф.ғ.д., проф. Қ.Тұрсынмен сұхбатынан да Барманқұлов жайында білуге болады: «Журналистика мен оның мәуелі бұтағы тележурналистика не түркітану саласында болсын, жазған еңбектерінде туған халқының мұңы мен шерін, назасы мен ызасын, біліктілігі мен білімділігін, парасаттылығы мен пайым¬дылығын тереңнен толғап, телегей-теңіз шалқарлықта оқырманға жеткізудегі сырбаздығы мен мәдениеттілігі, білім¬дарлығы оны үнемі «тектілік» ауылынан аластатпады және өзі де одан алыстамады. Қай тақырыпқа, қай нәрсені жазса да ойлары биік талғаммен, өрелі оймен астасып, сөйлемдері көзге көп шалына бермейтін маржан тастармен көмкерілетін. Ғалым еңбегінің өлмейтіндігі де, көнер¬мейтіндігі де осы бір қасиетімен бағаланса ке¬рек-ті» [2].  М.К.Барманқұлов жайындағы пікірлерді жинақтаумен бірге қазақ телевизиясы туралы зерттеулерді назарға аударғанымыз дұрыс. Осы тұста қазақ телевизиясы туралы келесі ғылыми еңбектерді атауға болады. А. Князевтің  «Основы тележурналистики и телерепортажа» деген кітабында БАҚ аясындағы тележурналистиканың орны мен теледидардың әлеуметтік қызметтері,  тарихы мен даму тенденциясы, тележурналистикадағы репортаждардың түсірілімдері мен ерекшеліктері т.б. мәселелер қарастырылады [4].Н. Голядкиннің «Краткий очерк становления и развития отечественного и зарубежного телевидения» деген зерттеуінде отандық, бұрынғы посткеңестік жүйедегі теледидардың дамуы мен қалыптасуы, мүмкіндіктері мен қажетті мәселелері туралы айтылады [5]. Сондай-ақ Н.Голядкиннің [6] шетелдік, соның ішінде Америка телевидениясының тәжірибесі мен негізгі бағдарламалық сипатарын талдаған еңбегі мен В.Егоровтың «Телевидение между прошлым и будущим» [7] деген зерттеулерінде әлемдік телевиденияда ақпарат тарату мен қоғамдық-саяси, әлеуметтік, экономикалық, рухани-мәдени мәселелеріді тұтастыра алып, БАҚ жетекші үлгісіне айналған тұстарды зерделеген ғылыми-публицистикалық еңбектер бар. Тележурналистика жайындағы зерттеулердің ең сүбелі, ойлы пікір, тұжырым жазғандарына зер салсақ, өткен ғасырдың сексенінші жылдары мен тоқсаныншы жылдарынан басталады. Бұл әлемдік БАҚ арасындағы екі лагердің ақпарттық майдандағы шарықтау шегіне жеткен кезі болатын. Америка мен оның жақтастары мен Кеңестер Одағы мен басқа да социалистік елдер арасындағы қырғи қабақ соғыстың соңғы нүктелері қойылар шақ еді. Қоғамдық санаға әсер ету, халықтың түсініктері мен пікірлерін өзгерту, жаңа пайымдауға бағыттау мәселелері  күн тәртібіне қойылған кезде – телевидение мен тележурналистиканың мәні арта түсті. «Бірнеше ғылымның бір жерге тоғысуы – заман талабы. Журналистика теориясында бұл баспасөзде немесе телевидения мен радиохабарлар тартуда жекелеген мәселелерді қарастырып қана қоймайды,  салыстырмалы талдаумен алсақ, бүтіндей жалып ерекшеліктерді де ашады» [8, 3], — деп, 1979 жылғы еңбегінде телевиденияны барлық баспасөзбен бірге, соның құрамдас бөлігі ретінде алады.1997 жылы шыққан «Телевидение: деньги или власть?» деп аталатын зерттеуінде: («Есть только телевизионных программ, которые можно отнести ко Всемирным. Это Си-Эн-Эн и Би-Би-Си. Летом 1996 года к ним присоединилась информационная сеть  Билла Гейтса, которая распространяется по «Интернту» на видеотерминалы к компьютеров. Нас, конечно, интересует, как они соотносятся с нашей республикой»)  «Әлемдік деңгейдегі теледидар бағдарламалары санаулы ғана. Бұлар – Си-Эн-Эн және Би-Би-Си. 1996 жылдың жазында бұларға компьютер видеотерминалдары арқылы «Интернетпен» таратылатын Билл Гейтстің ақпараттық желісі қосылды. Бізді қызықтыратыны, әрине, олардың біздің республикаға қатынасы» [9, 3] — , деген жаңа теледидар ақпараттарын таратудың өткір мәселелерін алға қоюмен бастайды.Ақпараттық технологияның Ғаламтормен (Интернетпен),  теледидар бағдарламаларының қолжетімділігі мен кең көлемде, жылдам, ұтқыр жетуіне мүмкіндік жасайтын басты мәселелерді анықтайтын кез жеткендігін, ақпарттық кеңістікке жаңалық пен өзгерістер енгізуді талап етер қоғам  керектігін айтты. «Телевидение: деньги или власть» еңбегінде ғалым тек Қазақстандық ғана емес, ТМД және жақын шетелдердің тележурналистика мәселелеріне арналған. Ғалым тележурналистикадағы интервью, конференция, «дөңгелек үстел», телекөпір, репортаж, очерк, деректі фильм, ток-шоу сияқты сол кезде жаңа пайда болып, сәнге айнала бастаған журналистика жанрларына талдау жасайды. Танымал бағдарлама, телехабар т.б. тележобаларымен әйгілі Си-Эн-Эн және Би-Би-Си компанияларының танымдық ақпараттарының әрекеттері туралы талдау береді. Алғаш рет жарнама бизнесі, оның телехабарлармен байланысы, жарнаманың ұсынылуы, ұзақтығы, қосылуы т.б. өз кезеңі үшін беймәлім тұстарды таразылып көрсетеді. М.Барманқұлов еңбектері қазақ журналистикасында жаңа ақпараттық кеңістікті өзге таныммен, қоғамға қажет қалыппен анықтауымен құнды. Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты —   М.Барманқұловтың қазақ телевизиясының теориясы мен практикасының негізін қалаушы екендігін анықтау. Осы мақсатқа жету үшін диплом жұмысында келесі  міндеттер белгіленді.

  – М.Барманқұловтың қазақ тележурналистикасының теориясы мен практикасының өзіндік ерекшеліктерін ашқан еңбектерінің мәнін көрсету;

  – ғалымның теледидардағы очерк пен телефильмнің арақатынасы туралы ой-тұжырымдарын айқындау;

  – өткен ғасырдың соңғы ширегіндегі қазақ теледидарындағы жаңа жанрларға(телекөпір, баспасөз конференциясы, ток-шоу, дөңгелек үстел т.б)   берген түсініктемелері мен пікірлерінің өміршеңдігін ашу;

  – Марат Барманқұловтың ғаламтор және жаһандық кеңістіктегі БАҚ болашағы жөніндегі еңбектерінің қазақ тележурналистикасындағы орнын көрсету;                                                                        –   ғалымның теледидармен біріккен Интернет симбиозы туралы ойларына түсінік беру; – қазіргі ақпарат өнері: ақпартты монополиялау, деректерді» монтаждау», ақпаратты таңдау, экономикалық ақпарат, ақпарат және халық пен билік, ақпарат және жарнама ақпараттағы видеоқатар т.б. берген анықтамалары мен оның қызметтері, қоғамдық мәні туралы пікірлерін айқындау.

  Зерттеудің нысаны. Марат Барманқұловтың қазақ телевизиясының теориясы мен практикасының мәселелеріне арналған еңбектері, жаңа ақпараттық кеңістіктегі олардың басты сипаттары жайындағы ой-пікірлері мен осы саладағы еңбектері. Зерттеудің тірек көздері. Зерттеуде бірнеше еңбектер негізге алынды. 1. М.Барманқұлов еңбектері: «Журналистика для всех (Общность и специфика жанров печати, телевидения и радиовещания» (1979) [8], «Телевидение: деньги или власть?» (1997) [9], «Возможности космического ТВ» (1997) [11], «Наследники Белого лебедя» (1995) [12] , «Тюркская Вселенная» (1996) [13], «Хрустальная мечта тюрков о квадронации» (1999) [14], «Репортаж на радио и ТВ» (1970) [15].

2. Қазақ журналистикасы жайындағы іргелі зерттеулер: М.Барманқұловтың іргелі зерттеулері жайында жазылған мақалалар мен пікірлер, ойлар: Аллаберген Қ. «Тарих және баспасөз (Қазақ мерзімді баспасөзінің зерттелу тарихынан)» [1], Барлыбаева С.Х. «М.К.Барманқұлов – тележурналистика   зерттеушісі» [2], Айтөлен Ұ. «Отандық телевизия корифейі» [3], тележурналистика жайындағы зерттеулер: Князев А. [4], Голядкин Н. [5], [6],  Егоров В. [7] т.б. еңбектер алынды.

  Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Дипломдық жұмысты жазу кезінде  түрлі талдау және салыстыру әдістері қолданылды.

Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы.

  1. Зерттеуде алынған нәтижелер тележурналистика теориясындағы жалпы автор ұстанымын талдау үшін  қажет.

  2. Тележурналистика, Интернет-технология мәселелері бойынша зерттеулер мен түрлі құралдарда дерек көздері бола алады.       3. Тележурналистикадағы түрлі жанрлар мен жаңа ақпараттық кеңістікті құрастыру, жасау сипаттарын талдау материалдары ретінде пайдалануға жарайды.

4. Тележурналистика мәселелеріне арналған әдістемелік құрал материалы ретінде пайдалануға болады. 5. Жекелеген ғалым-журналист, автор лабароториясын зерттеуде қолдануға мүмкіндік береді.

  Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. 1.М.Барманқұлов – қазақ тележурналистикасы теориясы мен практикасының өзіндік ерекшеліктерін алғаш зерттеген ғалым. 2. Теледидардағы очерк пен телефильмнің арақатынасын анықтаған  тележурналистикадағы алғашқы зерттеуші.

  3. Өткен ғасырдың соңғы ширегіндегі қазақ теледидарындағы жаңа жанрларды (телекөпір, баспасөз конференциясы, ток-шоу, дөңгелек үстел т.б) талдап, сипатын анықтаған алғашқы зерттеуші.

4. Марат Барманқұлов – ғаламтор және жаһандық кеңістіктегі БАҚ болашағы мен қазақстандық тележурналистика мүмкіндіктерін сараптаушы.5. Теледидармен біріккен Интернет симбиозы – телевидения мен жаңа компьютерлік құралдар арасындағы ақпарат пен байланыс мүмкіндіктері: қоғам мен ақпарат бірлігіне талдау жасаушы. 6.Қазіргі ақпарат өнері: ақпартты монополиялау, деректерді «монтаждау», ақпаратты таңдау, экономикалық ақпарат, ақпарат және халық пен билік, ақпарат және жарнама ақпараттағы видеоқатардың шеберлік мектебін қалыптастырудың бағыттарын айқындаушы.

Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмыс кіріспеден, екі

негізгі бөлімнен (әрқайсысы екі-екі тарауға бөлінген), қорытындыдан,

пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. М.Барманқұлов: қазақ тележурналистикасы теориясы мен практикасының өзіндік ерекшеліктері

1.1. Теледидардағы очерк пен телефильм сипаттары.

  Қазақ теледидарының ғылыми негізін жасап, тележурналистиканың теориясын қалаушы Марат Кәрібайұлы Барманқұлов 1937 жылғы 13 ақпанда Алматы облысының Талғарда дүниеге келген. 1954 жылы қазіргі Әл-Фараби атындағы Қазақ Мемлекеттік университетінің филология факультетінің журналистика бөліміне оқуға түсіп, 1959 жылы бітіріп шығады. Жоғары оқу орнынан кейін Қазақстанның сол кездегі бірден-бір үлкен телевизиясы  Алматы теледидар студиясында қызмет етеді. Марат Кәрібайұлы телестудиядағы қызметін тілші болып бастайды. Кейіннен осында редактор, комментатор, жауапты редактор қыметтерін атқарады. 1961 жылы М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің журналистика факультетінің аспирантурасына қабылданады. 1964 жылы аспирантураны аяқтап, М.К. Барманқұлов Мәскеу Мемлекеттік университетінде кандидаттық диссертациясын сәтті қорғайды. 1965 жылы Қазақ Мемлекеттік университетінің орыс журналистикасы кафедрасына қызметке қабылданады. Марат Кәрібайұлы Қазақстандағы алғашқы тележурналистердің алдыңғы легінде. Ғалым телевизиялық және радиожурналистика теориясының, телевизия және радиожурналистика кафедрасының, Қазақ Ұлттық Университетіндегі телевизия мен радиостудия негізін қалаушы ретңнде де есімі елге, ғылыми ортаға, кәсіби журналистер мен БАҚ өкілдеріне кеңінен таныс. М.К. Барманқұлов Қазақстандағы Интернеттің пайда болуы, электронды ақпарат көздері, Интернеттің электронды ақпарат құралдарын жасаудағы орын мен қызметі, жалпы Интернеттің қоғамның өркендеуіне, қоғамдық сананың дамуына, ел руханияты мен әлемдік ақпарат кеңістікте қоғамды тұтас ететін, біріктіретін жүйе ретіндегі орнын зерттеді. Интернет әлемде алғаш рет ақпарат пен бүкіл жаһандық бірлікті тұтастыратын құрал болатындығын алғаш көре біліп, сол жайында терең зерттеу жасаушы. Интернеттің дүниежүзін біріктіруші жүйе ретіндегі болашағын сол кездегі алғашқы қадамдарына зер сала отырып, болжап Қазақстан үшін қажетті тұжырымдар айтты. Ғалым еңбектерінің алғашқы саласы – телевизиялық журналистиканың жанрларына арналған. Тележурналистиканың жанрларын қоғам өзгерісінің бір негізі деп қана емес, қоғамдық ой-сананы өзгертуші күш деп бағалайды.  Сондықтан да қазіргі кезге дейін түрлі пікірлер мен ойларды жинақтайтын жарнама бизнесіне, қазақ журналистикасындағы жарнаманың орнына, жарнаманы берудің  жолдары мен әдіс-тәсілдеріне назар салады.   Әлемнің назарын өзіне енді ғана аудара бастаған шақта, Қазақстан журналистикасы үшін белгісіз беттер болып отырған Интернет  журналистика мен радиожурналистиканың мәселелерін таразыға тартады. Әлемдік журналистиканың ақпараттарын тарату мен ортақтастырудағы

Интернет әлемінің маңызын ғана көрсетіп қоймай, оның  БАҚ-тың болашағы ғаламдық кеңістіктегі Интернет журналистикамен байланысты болатындығын жазды.  Ғалымның Интернет пен телевизиялық ақпарт құралдарының сипаттарына дейінгі зерттеулерінде жанр ерекшеліктерін ашқан еңбектері бар. Ғалым қазақ телефильмдерінің баста сипаттары қандай болуы керек деген сұрақтарға «Телевидения: деньги или власть» кітабында айтады. Жалпы 1990-жылдардан бастап қоғамдағы саяси өмір, қоғамдық билік өзгерген соң, жаңа орта үшін ақпарт көздері тың материалдар ұсынуы қажет екені белгілі. Ақпарттық кеңістіктен жаңалық іздейтін халыққа сол қажеттілікті тауып беру арқылы БАҚ міндеті де шешіледі. М.Барманқұлов 20-ғасырдың соңғы он жылдығындағы қазақ теледидарындағы өзгерістерге талдау жасайды. Ортақтықтары: 1. Нақты бір бағдарламаға тән сипаттар ашық анықтала бермейді. 2. Телеарналардағы бағдарламалар бірін-бірі қайталайды. 3. Жаңалықтарды қайта жаңалау жоқ. М.Барманқұлов осы айтылған мәселелерді шешудің жолдары қандай деген тұста тағы да Англияның спутникпен таратылатын Би-скай-би арнасын мысалға алады. Бұл спутниктік арна бүгінгі күні біздің елімізге бірнеше компаниялар арқылы таратылады. Ал 1994 жылы ондай мүмкіндік жоқ болатын. Әр арна нақты бір салаға, тақырыпқа арналған: «Скай-спортс-2» — екінші спорт арнасы, «Скай-трэвэл» — туристерге арналған арна, «Скай-соуп» –  телесериалдар арнасы. Бір телесериалдарға арналған «Скай муви», «скай мувиз гулд», «Муви ченнел» т.б. арналары бар. Ең бастысы, бұлар – қаржы табатындығында. 1994 жылы Би-скай-бидің табысы – 74 млн.фунт стерлингті құраған. Телефильмдердің негізгі ерекшеліктерін айтпастан бұрын ғалым осы жылы, 1994 жылы Англияның киногерлерінің Қазақстанға келіп, жаңа телефильм түсіргендігін жазады. Англия кинематографистері Алматыға келіп, қазақстандық сол кезде ең белгілі, талантты деген актерлерді жинап жаңа телесериал түсіре бастайды. Бұл телесериалдың «Хабар» арнасынан тартылып, қалың көпшілік назарына ұсынылғандығын, көпсериялы телефильмді дұрыс шықпаған, көркемдік ашылмаған дейтіндер де, оның әр сериясын қалдырмай көретіндер де бар. Мәселе ағылшындардың есепке ала алмағаны не деген сұраққа ғалым былай дейді: «Просто англичане не учли, что межличностные отношения н национальной почве у нас – табу. О них не говорят. Их не обсуждают. Поскольку каждый такой случай считают исключением. Его не приветствуют ни та, ни другая сторона. Увлеченная во всю своими национальными идеями» [9, 202-203]. Телефильмде не ескерілуі керек? Оның басты мақсат-міндеттері не болуы қажет? Көпсериялы телефильмдердің сипаттары қандай? Деректі фильмдердің өзгешеліктері неде? Теледидардағы деректі филмнің басты ұстанымдары қандай болуы шарт? Осы сұрақтар – қазақ өнері мен теледидары үшін басты мәселелердің бірі. «Фильм» атаулының өзінің жасалу және оның қойылу қалыпттары әр түрлі. Фильмдердің теледидарға арналып жасалғандары мен кинотеатрларға арналғандарының айырмашылықтары бар. 1. Телефильмдердің жылдамдығы – 1 секундта 25 кадр көрсете алады. 2. Кинофильмдер жылдамдығы – 1 секундта 24 кадр көрсете алады. 3. Түрлі-түсті теледидар арнайы көшірілімді қажет етеді. Кей кездері арнайы түсті қайта беру функциясын жасауға тура келеді. 4. Теледидардағы түр-түс тез өзгеретін контрастарда қауіпті. Теледидар үшін жасалған алғашқы телефильм Сергей Колосовтың «Вызываем огонь для себя». Телефильмдердің, соның ішінде деректі телефильмдердің қандай ерекшеліктері бар деген сұрақтарды қоя отырып, ғалым оған мынандай белгілер тән деп анықтайды. 1. Деректі фильмнің материалдары нақты өмірден алынуы тиіс. Ойдан шығарылған жағдаяттар болмауы шарт. 2. Барлық басқа жағдайларда музыкамен әрлеу, қосымша диктор қызметін жүргізу, сурет, көрініс, түсірілім т.б. режиссердің талантына (импровизациясына) байланысты жасалуы керек. 3.Бүгінгі режиссерлер әрбір планды емес, әр блокты қосады. 4. Телефильмнің қалай шығуы – оператордың да түсіру шеберлігіне байланысты. Әр сәтті түсіріп үлгерсе, қажетті сәтті таба алса, содан көрерменннің қызығушылығын оятып, көңілін аудара алса, бұл – оператор жетістігі. 5. Қарапайымдылық пен табиғилық болуы керек. Әдеміліктен де табиғилыққа көбірек назар аударса, көрерменннің іздейтіні де сол болады. Теледидар операторлары түсірілімді толық жасауды дұрыс санайды. Бұл әрбір қызықты, есте қалар, көңіл аудара сәттерді жіберіп алмау үшін қажет. Монтаждау үшін бірнеше камераны пайдаланады. Ғалым камера мен сөйлеушінің қатар бірге түсірілетінін – сөз бен түсірілім қимылы бірге ұласқан тұсты – «прием получил называние ползучего взгляда, путешествующего глаза» (ілгерінді-кейінді көзқарас, тоқтаусыз көз)  деп атайды.  6. Телефильмнің тағы бір ерекшелігі – комментатордың қызметінде. Егер артистің қолында мәтін бар, ал ойнап шығу артистің шеберлігіне, талантына қатысты болса, комментатор да сондай. Телефильмнің сәтті шығуы тек қана оның мазмұны мен суретінен тұрмайды. Режиссер, оператор, комментатор, актер бірлігіндегі шеберліктен ғана шығады.    7. Телефильм мен  бұқаралық қпарт құралдарының басқа түрлерінің келесі бір рекшелігін ғалым – «төртінші қабырға» деп атайды. Театр мен кинодан теледидар мен телевидениенің айырмашылығы – «төртінші қабырға»  – комментатордың фильмдегі барлық кем-кетік тұстарды толтыра алар немесе керісінше, болатындығын айтады.    Фильмге қойылатын жалпы талаптар үдесінен қара болсақ, телевидениедегі кейіпкердің үш тобын анықтауға болады. 1. Өмірде болған жағдайлар актерлердің ойыны арқылы нақты бар оқиғаларды бейнелеп береді. 2. Өмірде болған жағдайларға жақын, сол оқиғаларды негізге ала отырып, кейіпкер бейнесін актерлер жасап шығарады. 3. Өмірде болған кейіпкерді кейіпкердің өзі көрсетеді. Бұл репортаж жасау арқылы, деректерді қайта жаңғырту, жасырын камера т.б. Алғашқы жағдайға мысал ретінде «Жизнь Леонардо да Винчи» фильмін алады. Бұнда негізгі қызметті комментатор атқарып шыққан. Комментатор Қайта Өрлеу кезеңіне суретшімен бірге араласып, сол кезеңді өзі көріп, өзі сезінгендей әңгімелеп береді. Актерлердің құжаттық деректермен, еске түсірілген жайлармен жасалған фильміне С.Колосовтың «Диалог» фильмін мысалға келтіреді. Ғалым сол кезеңде жасалған телефильмдерге талдау жасайды. Онда актерлердің ойыны, режиссер шешімі, опертаордың түсірілімі, деректердің нақтылығы, сенімділігі, қоғаммен байланыс, қажеттілігі деген мәселелерге молынан назар аударады. Фильмдерді бірнеше ішкі табиғи сипаттары мен мазмұна, ойдың берілуіне, мақсатына, ұстанымдарына қарай ғалым бөледі. Бұл бөлініс деректі фильмдерге қатысты екендігін айтады. Солардың ең бастылары деп: 1. Фильм-монтаж. 2.Иі қанған – кемел образды қайта жасау (фильм-восстановление зримого образа ). 3. Фильм-репортаж. 4. Фильм-байқау. 5. Фильм- диалог. Фильм-монтаж. «В основу берет такое странное, на первый взгляд, явление как обратимость факта-кадра. Казалось бы, кадры, запечатлевшиерельное событие, должны быть однозначны. Если запечатлели проезд императора, то этот кадр может только провславлять этого самодержца. Если схватили киноглазом Гитлера, то он может свидетельствовать только о восторге толпы перед ним. И дело не только в изменении комментария, звуковой стороны фильма. Оказывается, один и тот же кадр может как прославлять запечатленного на нем человека, так и способствовать развенчанию. Для этого нужно всего лишь… перемонтировать кадры, сопоставить их в ином порядке, разместить в определенной последовательности, и кадр начинает свидетельствовать об обратном» [9, 211-212]. М.Барманқұлов монтаж арқылы ойды, айтайын деген идеяны өзгертуге болады, сол арқылы көзқарасты, қоғамдық пікірді қалыптастыруға болатындығын айтады. Осындай фильмдердің қатарына «Летопись полувека», «Наша биография» фильмдерін мысалға келтіреді. Соңғысы –  50 жылдық кинохрониканың антологиясы. 50 серияның 92% мертажды фильмнің қосынды жалғанған кадрлары құрайды. «Қазақ телевидениесінің де мерейтойлық фильмдері осындай тәсілмен жасалды. Кадрдан тыс мәтінді Тихонов оқыды, бұл фильмнің негізгі мазмұны — өткен күндер хроникасы. Бұл бүгінгі күн мен өткен күннің деректері монтаждау арқылы түсірілген. Егер монтаждауды тағы да бір рет қайта монтаждаса, онда фильм жанры мен мазмұны жағынан өзгереді. Көркем фильмге айналады. Иі қанған – кемел образды қайта жасау (фильм-восстановление зримого образа ). «Еще более часто при подготовке документального фильма о реальном человеке можно встретить ситуацию, когда почти полностью отсутствует архивный зрительный ряд. В газетном очерке неттаких проблем. Там говориться примерно следующее: «Перед его мысленном взором встало тяжелое детство». И следует описание тех времен. В кино нельзя обойтись словами. Нужно при этом и что-то показывать» [9, 213-214].         Иі қанған, кемел образды қайта жасау үшін өткен күндердің кинодеректерін дәлел етуіміз керек. Бұл үшін кейіпкердің өткен күндерге оймен, қиялмен оралған шақтарын өңдеусіз, бар қалпымен берудің маңызы зор. Марат Кәрібайұлы бұған мысал ретінде Режиссер Марина Голдовскаяның телефильм түсірудегі тәжірибесін айтады. Драматизмге толы сәтті дәл бере білген режиссер жол апатына түсіп, мүгедек болып қалса да, инженерлік ойымен, бар білімімен бөлісіп, өз ұсынысын әкелген Рахмет Өтесіновтің тағдыры туралы түсі телефильмінің түсірілімі назар аударарлық. Режиссердің фильмінің барынша шыншыл шығуының себебі – кейіпкерінің жан-дүниесін, ішкі сырын ұғына алуында. Алғашқы көрген күннен бастап-ақ режиссер өз кейіпкернің тек сыртқы тұлғасы ғана әдемілігімен, сымбатымен көз тартып қоймай, ішкі қуаты да мықты, жаны нәзік екендігін ұғады. Режиссер актерлердің ойынын емес, техкеңестегі   теледидар жанрлары тобына қатысты пікірлері жалпы өнердің ортақ табиғи бірлігі мен бұқаралық-ақпарт құралдарының ішкі тұтастығына мән бере жасайды. Телефильмнің шынайы шығуы, кейіпкердің бар болмысының ашылуы – техкеңестегі қарсыласы Корчагинге өз сенімін бар ықылас-ниетімен түсіндіріп жатқан тұс болатын. Режиссер осы сәтті қалт жібермей дәл түсіре алған. Сонысымен-ақ образ бар бояуымен ашыла түскен. Фильмнің бар жүгін көтеріп тұрған осы бір сәт еді деген ойды айтады. Осындай шебер түсірілген телефильмдердің қатарына «Огненные рейсы» және «По следам великих открытий» деген фильмдердегі жетістіктерді де жоғары бағалайды. Алғашқы фильм Ұлы Отан соғысы жылдарында Атлантика мен Тынық Мұхиты аралығындағы жүк кемесінің  дұшпаннның кемесімен соғысқан кезі мен су асты қайықтарымен шайқастары туралы баяндалды. Мұрағаттың жалықтыратын деректерінен монтаждап, фильм жасаған. Телефильмдегі құжаттардың барлығын нақты, дәл дерек көзі деп ешкім кепілдік те бермейді. Бірақ оның жалғандығына да ешкім куә бола алмайды. Телефильмнің бар шеберлігі осы арқылы шешілген. Фильм-репортаж. Репортаж, әдетте ақпараттық, хабарламалық жанр екені белгілі. Бірақ осы жанрды қалай көркем дәрежеге көтеруге болады деген сұраққа жауап беру оңай емес. Ғалым телефильмдегі репортаждың қолданысына қатысты мәселелрді талдауда Дэвид Рэндаллдың «Универсальный журналист» деген  еңбегінен дерек келтіреді. «Очерктерге қарсы жаңалықтар» деп аталатын тұста Д.Рэндалл ақпарттық жанрларды жалықтыратын, назар аудара қоймайтын, қызықтырмайтын мәліметтер деп есептейді. Ал репортер дегенді деректер жинаушы деп, очерктің авторын ел естімеген фразаларды тізіп, сонымен алдаушы деп таниды деген пікірін береді. Репортаж, әрекет пен істің жайын суреттейтін  фильмнің ерекшеліктері. 1. Репортаж тәсілі кино түсірілімде жағдайдың, өткен әрекет пен істің образын (бейнесін) бермеуі керек, адамның, кейіпкердің образын (бейнесін) беруі шарт. 2. Түсірілім компаниясы телефильм түсіру үшін әрекет пен істі іздемеуі керек, сол істі атқарушы адамды, іс иесін, оның мінезін іздеуі керек. 3. Түсірілім жұмысы нақты сол кейіпекрді зерттеген сценарий жазылған соң ғана жүргізілуі қажет. 4. Сценарий кейіпкердің өткенін берсе, өткен өмірін суреттесе, соншалықты көрермендерге қызықты да шынайы болады. Фильм-диолог. Синхронды камералар жетілдірілген түрлері мен дамуы олардың кең таралуына мүмкіндік беріп отыр. Фильм-диалогтің басты сипаты – ақылмен жүргізілген әңгіме, сезімді ашық білдірген ой, шыайылық фильмдегі кейіпкер бейнесін ашуға негіз берді. Кейіпкер әңгімесін жазып алудың бірнеше тәсілдері бар. 1. Микрофон мен камераны жасырын қойып, ашық әңгіме түрінде жазып алу. 2. Түсірілім үшін екендігін айтпай, журналистің кейіпкермен әңгімесі негізінде.   3. Журналист ашық әңгімелеседі. Бұндай фильмдерді кей кездері әңгіме-фильмдер деп те атайды. М. Барманқұлов 1990 жылдардағы телефильмдердің ішіндегі диалог-фильмдердің үздік үлгісі деп, Д. Луньковтың «Трудный хлеб», «Курильские калачи», «Хроника хлебного поля» фильмдерін атайды. Режиссер тиімді әдіс ретінде кейіпкердің өз өмір-тағдыыр туралы өз әңгімесін берсе, екіншісінде кейіпкерді жақсы білетін оның достарны сөйлетеді. Ғалым Д. Луньковты 30-жылдардағы Д. Вертовтан кейінгі синхронды фильмді түсірудің шебер режиссері деп бағалайды. Кинобайқау. Ғалымның бағалауынша, 1990-жылдардағы кинобайқау түсіретін режиссерлер ішіндегі шеберлерінің алдыңғы қатарлысы – М.Голдовская. М.Барманқұлов режиссер М.Голдовскаяның байқау, жіті зерттеу әдісі – нағыз шығармашылық шыңына шығарар жол деп есептейтіндігін айтады. Кинобайқау, зерттеу жасаудың бірнеше сипаттарын ғалым төмендегідей жіктейді. 1. Кинобайқаудың басты ұстанымы – «араласпау ұстанымы». 2. Телефильм, телеочерктегі басқа әдістердің барлығына тән ортақтық – кейіпкер өміріне араласу, яғни әдеттегі қалыптасқан жүйесін бұзу, өзіне назар аударылады, ең қиындығы кейіпкердің өз бейнесін жоғалтуы мүмкін. 3.Кейіпкер өмірдегі өзін ұмытып, камера алдында одан орта нені талап етеді, — солай болуға тырысады. 4. Кинобайқауда көбіне көп «жасырын камера», «әдеттегі камера», «ашық камера» қолданылуы мүмкін. «Жасырын камера» — кейіпкердің өзін түсіріп жатқанын білмейді, күдік туғызбайды. Беймәлім, белгісіз тұстардан өмірінің әр кезеңдерін түсіріп алады. Бұл әдісті кейіпкерлердің барлығы шын көңілмен қабылдап, дұрыс түсіне бермеулері де мүмкін. 1990 жылдарды кең қолданылған трансфокатор, вариобъектив, ұзынфокусты оптика сияқты техника құралдарын атайды. «Әдеттегі камера» әдісі бойынша кейіпкер өзі туралы түсірілім болатындығын біледі. Бірақ қай кезде, қандай жағдайда, қай сәттерде екендігін анық біле бермейді. «Ашық камера»  әдісінде кейіпкерге алдын-ала ескертіп, оның түсірілім нысанына айналғандығы айтылады. Киноаппаратты көреді. Оның қызметін алғаш байқаған кезе қобалжу болуы мүмкін, бірақ бірте-бірте қалыпты жағдайға, әдеттегі қалыпқа түседі. Бұл да түсірілім компаниясының істі жүргізулеріне байланысты.  Телефильм мен телеочерк сипаттарын ғалым осындай негізгі ерекшеліктерімен түсіндіреді. Деректі негізге алу – публицистиканың негізгі саласы. Публицистика – нақты жағдайларды суреттеп, деректер мен адамдар жайындағы көркемдік шешім, ой, түйін. «…документализм – это отрасль публицистики, в которой образ создается на основе описания конкретных людей. …Факты, люди для примеров берутся не случайные, а типические. Если беллетристика достигает обобщения при помощи синтеза, то документализм – через предельно точное описание конкретного, являющегося воплощением типического» [9, 235]. Телефильмдегі деректілік ең негізгі екендігін айта келіп, фон, кейіпкердің тұрған ожері, түсірілген жердегі бояу мен түр-түс т.б. жағдайлар кейіпкердің ішкі жан-дүниесін, бейнесін ашуға қызмет етуі тиіс. Кадрға қосымша мағына беріп, айтатын ойды нақтылай аша түсу, кейіпкерді шынайы, әр қырын барынша көркем ете түсуге қызмет теулері қажет. Бұл тәсілді режиссер М.Голдовская шебер қолданды. Ал Д.Луньков адамның бет пішінін барынша кең көлемде алып, басқа қосымша фон т.б. тұстарға мән беруді аса маңызды деп есептемейтіндігн айтады. М.Голдовская бояулардың түрлі-түсті қалпы арқылы кейіпкердің мінезін ашуға тырысса, Д.Луньков ақ түсті қалдырған дұрыс деп есептейді. Телефильм –  теледидардағы очерк. Дерекке негізделе отырып, кейіпкердің басқаға үлгі болатын, қоғамға қажет мінез сипаттары ашылады. Дерек бұндағы негіз болса, бұл жалпы очерктік жанрдың басты ерекшелігі.  Ғалым телефильмдердің ерекшеліктерін аша отырып, оның жоғарыдағы төрт түрінің бір түрін таңдап алып, фильм түсірудің қиындығын айтады. Сол себепті де, режиссер көбіне-көп түсірілім кезінде бір емес, бірнеше түрін қатар қолданады. Мысалы бір ғана кинобайқауды жеке қолдану мүмкін болғанымен, оған уақыт көп кетеді. Кинобайқаудағы жиналған деректер негізінде келесі фильм-диалогпен жалғастыруға болады. Ғалым Марат Барманқұлов тележурналистикадағы ең бір күрделі сала – очерктік жанрдың сипатын ашады. Телефильмнің деректі түрінің сипатын аша отырып, сол кезеңдегі Кеңес тележурналистикасындағы телефильмдердің тарихына назар аударады. Әсіресе 1920-жылдардан бастап деректі фильмдер түсірген Д. Вертовтың тәжірибесіне өзгеше назар аударып, шеберлік мектебі ретінде үлгі етеді. Режиссердің «Статьи. Дневники. Замыслы» деп аталатын кітабынан мысал келтіреді [17]. 1920 жылдардың өзінде жасырын-киноаппарат (киноаппарат-невидимка) болғандығын айтады. Түсірілімге қажет негізгі ережелерін жазады. 1. Жедел түсірілім: көз мөлшерінің дәлдігі, жылдамдық, шеберлік. 2. Түсірілімді алдын-ала дайындау: байқайтын, қадағалап, әр істі зерделеп тұратындарды белгілеу: сабырлылық, шыдамдылық, сәтті кезеңді таба білу. 3. Жасырын түсіру орнындағы: салқынқандылық пен жіті көңіл аудару. 4. Күнделікті табиғи қалыпта түсіру. 5. Алдын-ала дайындықпен түсіру. 6. Алыстан түсіру. 7. Қозғалыстағы кезді түсіру. 8. Жоғарыдан түсіру. Ғалым бір телефильмде осылардың бірнеше тәсілдері қабаттаса қолдантындығын айтады. Телефильм түсіру – шеберлік пен нақтылықты, кәсіби біліктілікті талап ететін іс. Сондықтан да ғалым оған басты жеткшілік ететін режиссер дей отырып, оның комментатор мен операторды таңдап лауын, түсірілім деректерін жинау, кейіпкермен жұмыс т.б. мәселеелрін терең қарастырады. Осындағы әрбір сәтті қалт жібермеген режиссер ғана өз ісінің шебері болып, фильм шынайы шығады деген оймен қорытады.    Қорыта келгенде, ғалым Марат Барманқұлов еңбектерінің негізгі саласы телевизиялық журналистика жанрларына арналған. Марат Кәрібайұлы тележурналистика жанрлары мен соның ішіндегі аса күрделі саласы телефильм туралы келесі ойларды айтады. – Тележурналистиканың жанрларын қоғам өзгерісінің бір негізі деп қана емес, қоғамдық ой-сананы өзгертуші күш деп бағалайды;  – қазіргі кезге дейін түрлі пікірлер мен ойларды жинақтайтын жарнама бизнесіне, қазақ журналистикасындағы жарнаманың орнына, жарнаманы берудің  жолдары мен әдіс-тәсілдеріне назар салады;   – әлемнің назарын өзіне енді ғана аудара бастаған шақта, Қазақстан журналистикасы үшін белгісіз беттер болып отырған Интернет  журналистика мен радиожурналистиканың мәселелерін таразыға тартады; – БАҚ-тың болашағы ғаламдық кеңістіктегі Интернет журналистикамен байланысты болатындығын жазды;  – Интернет пен телевизиялық ақпарт құралдарының сипаттарына дейінгі зерттеулерінде жанр ерекшеліктерін ашқан еңбектері бар; – қазақ телефильмдерінің баста сипаттары қандай болуы керек деген сұрақтарға «Телевидения: деньги или власть» кітабында айтады; – ақпарттық кеңістіктен жаңалық іздейтін халыққа сол қажеттілікті тауып беру арқылы БАҚ міндеті де шешіледі. М.Барманқұлов 20-ғасырдың соңғы он жылдығындағы қазақ теледидарындағы өзгерістерге талдау жасайды; – ортақтықтары: нақты бір бағдарламаға тән сипаттар ашық анықтала бермейді, телеарналардағы бағдарламалар бірін-бірі қайталайды, жаңалықтарды қайта жаңалау жоқ; – М.Барманқұлов осы айтылған мәселелерді шешудің жолдары қандай деген тұста тағы да Англияның спутникпне таратылатын Би-скай-би арнасын мысалға алады; – телефильмдердің негізгі ерекшеліктерін айтпастан бұрын ғалым осы жылы, 1994 жылы Англия кинематографистері Алматыға келіп, телесериал түсіреді; –  бұл фильмде ұлттық табу сақталмаған деген пікір айтады ғалым; – фильмдер өзінің жасалу және оның қойылу қалыпттары әр түрлі; – фильмдердің теледидарға арналып жасалғандары мен кинотеатрларға арналғандарының айырмашылықтары бар; – телефильмдердің, соның ішінде деректі телефильмдердің қандай ерекшеліктері бар деген сұрақтарды қоя отырып, ғалым оған тән белгілерді анықтайды; – деректі фильмнің материалдары нақты өмірден алынуы тиіс. Ойдан шығарылған жағдаяттар болмауы шарт; – барлық басқа жағдайларда музыкамен әрлеу, қосымша диктор қызметін жүргізу, сурет, көрініс, түсірілім т.б. режиссердің талнтына (импровизациясына) байланысты жасалуы керек; – бүгінгі режиссерлер әрбір планды емес, әр блокты қосады; – телефильмнің қалай шығуы – оператордың да түсіру шеберлігіне байланысты; –  әр сәтті түсіріп үлгерсе, қажетті сәтті таба алса, содан көрерменннің қызығушылығын оятып, көңілін аудар алса, бұл – оператор жетістігі; – қарапайымдылық пен табиғилық болуы керек. Әдеміліктен де табиғилыққа көбірек назар аударса, көрерменннің іздейтіні де сол болады; –  теледидар операторлары түсірілімді толық жасауды дұрыс санайды; –  қызықты, есте қалар, көңіл аудара сәттерді жіберіп алмау үшін қажет. Монтаждау үшін бірнеше камераны пайдаланады; – фильмдерді бірнеше ішкі табиғи сипаттары мен мазмұна, ойдың берілуіне, мақсатына, ұстанымдарына қарай ғалым бөледі; –  бұл бөлініс деректі фильмдерге қатысты екендігін айтады. Солардың ең бастылары деп: 1. Фильм-монтаж. 2.Иі қанған – кемел образды қайта жасау (фильм-восстановление зримого образа ). 3. Фильм-репортаж. 4. Фильм-байқау. 5. Фильм- диалог; – М.Барманқұлов монтаж арқылы ойды, айтайын деген идеяны өзгертуге болады, сол арқылы көзқарасты, қоғамдық пікірді қалыптастыруға болатындығын айтады; – егер монтаждауды тағы да бір рет қайта монтаждаса, онда фильм жанры мен мазмұны жағынан өзгереді. Көркем фильмге айналады; – Иі қанған – кемел образды қайта жасау (фильм-восстановление зримого образа ) үшін өткен күндердің кинодеректерін дәлел етуіміз керек; – кейіпкердің өткен күндерге оймен, қиялмен оралған шақтарын өңдеусіз, бар қалпымен берудің маңызы зор; –  телефильмдегі құжаттардың барлығын нақты, дәл деерк көзі деп ешкім кепілдік те бермейді; – оның жалғандығына да ешкім куә бола алмайды. Телефильмнің бар шеберлігі осы арқылы шешілген; – фильм-репортаж: репортаж, әдетте ақпараттық, хабарламалық жанр екені белгілі; – телефильмдегі репортаждың қолданысына қатысты мәселелрді талдауда Дэвид Рэндаллдың «Универсальный журналист» деген  еңбегінен дерек келтіреді. «Очерктерге қарсы жаңалықтар» деп аталатын тұста Д.Рэндалл ақпарттық жанрларды жалықтыратын, назар аудаар қоймайтын, қызықтырмайтын мәліметтер деп есептейді; – репортер дегенді деректер жинаушы деп, очерктің авторын ел естімеген фразаларды тізіп, сонымен алдаушы деп таниды деген пікірін береді. Репортаж, әрекет пен істің жайын суреттейтін  фильмнің ерекшеліктері; – репортаж тәсілі кино түсірілімде жағдайдың, өткен әрекет пен істің образын (бейнесін) бермеуі керек, адамның, кейіпкердің образын (бейнесін) беруі шарт; – түсірілім компаниясы телефильм түсіру үшін әрекет пен істі іздемеуі керек, сол істі атқарушы адамды, іс иесін, оның мінезін іздеуі керек; – түсірілім жұмысы нақты сол кейіпкерді зерттеген сценарий жазылған соң ғана жүргізілуі қажет; – сценарий кейіпкердің өткенін берсе, өткен өмірін суреттесе, соншалықты көрермендерге қызықты да шынайы болады; – фильм-диолог: синхронды камералар жетілдірілген түрлері мен дамуы олардың кең таралуына мүмкіндік беріп отыр; – фильм-диалогтің басты сипаты – ақылмен жүргізілген әңгіме, сезімді ашық білдірген ой, шыайылық фильмдегі кейіпкер бейнесін ашуға негіз берді. Кейіпкер әңгімесін жазып алудың бірнеше тәсілдері бар; – кинобайқау: зерттеу жасаудың бірнеше сипаттарын ғалым жіктейді; – кинобайқаудың басты ұстанымы – «араласпау ұстанымы»; –  телефильм, телеочерктегі басқа әдістердің барлығына тән ортақтық – кейіпкер өміріне араласу, яғни әдеттегі қалыптасқан жүйесін бұзу, өзіне назар аударылады, ең қиындығы кейіпкердің өз бейнесін жоғалтуы мүмкін; – көбіне көп «жасырын камера», «әдеттегі камера», «ашық камера» қолданылуы мүмкін; .  – деректі негізге алу – публицистиканың негізгі саласы; –  публицистика – нақты жағдайларды суреттеп, деректер мен адамдар жайындағы көркемдік шешім, ой, түйін; – телефильм –  теледидардағы очерк. Дерекке негізделе отырып, кейіпкердің басқаға үлгі болатын, қоғамға қажет мінез сипаттары ашылады; Телефильм түсіру – шеберлік пен нақтылықты, кәсіби біліктілікті талап ететін іс. Сондықтан да ғалым оған басты жетекшілік ететін режиссер дей отырып, оның комментатор мен операторды таңдап алуын, түсірілім деректерін жинау, кейіпкермен жұмыс т.б. мәселеелрін терең қарастырады. Осындағы әрбір сәтті қалт жібермеген режиссер ғана өз ісінің шебері болып, фильм шынайы шығады деген оймен қорытады.

1.2. 20-ғасырдың соңғы ширегіндегі теледидардағы жаңа жанрлар (телекөпір, баспасөз конференциясы, ток-шоу, дөңгелек үстел т.б).

  Марат Барманқұловтың еңбектеріндегі келесі бір саласы – 1990-жылдардан бастап қоғам өзгерісіне қарай теледидардағы жанрлардың жаңа түрлерінің шыға бастауына қатысты. Бұған дейінгі 70 жылдық жүйе өзгеріп, адамдар қоғамнан оның өзгеріс себептерін, келешектегі қоғам сипатын тануға талпынды. Осы тұста теледидар ақпарттық құрал көздерінің бірі ретінде қоғамның барлық сипаттарын, өзгерістерін ашып көрсетуі қажет болды. Жаңа формат, жаңа ұғым, жаңа қалып, жаңа мазмұн, керек болары белгілі. Ғалым тележурналистиканың жанрларын жіктеп талдайды. Бұл жанрлардың ішінде жаңа  жанрлар да бар. Бұған дейін теледидарда бар, жұртшылық көріп жүрген бағдарламалармен бірге, бұрынғыларға ұқсас немесе солардың өзгерген форматтары туралы талдаулар жасалған.

Тележурналистика – бұқаралық ақпарат құралдарының қазіргі таңдағы негізгі  салаларыныңң бастыларының бірі. 1990-жылдардан бастап тележурналистка, телевидение хабарлары орасан үлкен мүмкіндіктерге қол жеткізетін жүйе ретінде таныла бастады. Ақпарат тарату мүмкіндііг мен оны көркемдеу, жеткізу сипаттарымен өзгелшеленетін, қоғамдық санаға әсер ете алатын, рухани нәр мен эстетикалық тағлым  беретін құрал түрі. М.Барманқұлов өркениетті әлемдегі саясат алаңы идеологиялық құрал ретніде қолданылатын телевидениенің мүмкіндіктерін еліміздегі баспасөз құралдарының да қызметі болуын қалайды. Сондықтан тележурналистиканы  қоғамдық ортаны   зерттеумен айналысатын арнайы әлеуметтік мәні бар орта деп,  ақпарат таратуды түрлі бейнелік мағынада жүзеге асатын шығармашылық қызмет деп жеткізеді.

 Марат Кәрібайұлының Барманқұлов тележурналистканың негізгі жанрларына талдау жасайды. Соның ішінде жаңа жанрлардың қолданысы мен тәжірибесіне көп назар аудартады. Жаңа хабарлардың жүргізілу шеберліктері, журналистің жетістііг, тақырып пен ойдың берілуі туралы талдаулар жанрлардың ерекшеліктерін терең көрсетеді.Интервью. Телевизиядағы интервью – ертеден келе жатқан бұқаралық-ақпарт құралдарының негізгі жанрларының бірі. Радиохабарларда басталған интервью кейіннен дыбыстық өңдеуден кейін жаңа серпіліске ие болды. Газет интревьюлеріне жақын, бірақ радио арқылы тарайтын интервью кезінде бұқаралық-ақпарт құралдары үшін жаңалық болған. Газет интервьюлеріне ұқсас болып келетін радиодағы интервьюдің өзіндік сипаттары бар. Бұл сипаттар радионың бағдарламаларының, хабар, ақпарттарының ерекшеліктерінен шығады. Телевизиядағы интервью терең монтаждауды қажет етді: түсірілімдегі артық жауаптар алынып, қысқартылады, ал сұраққа жауаптың ең бір анық, жарқын тұстарына екпін түсіріле қайта өңделеді.Ғалым интервьюдің алғашқы басталған кезінен бергі даму, әдіс-тәсілдерінің жаңару сипаттары мен жанр туралы айтылған түрлі пікір мен ой-тұжырымдарды толық талдау жасайды. «Парижская газета завела у себя новую рубрику: радио-интервью с лицами, слова и деяния которых на очереди дня, — писал Е.Дмитриев в статье «Радио-интервью и радио-мечта» в «Журналисте» за 1927 год – Эта, рубрика, кажется, первая в своем роде: во всяком случае, это нововедение во французской прессе» [9, 131].  Интервью жанрының газеттегі нұсқасының радио арқылы таралған түрінің алғашқы тарихының басталған кезін ғалым осындай бағамен анықтайды. Алғашқы радио-интервью мен газет-интервью арсында көп айырмашылық жоқ болатын. Газет  беттеріндегі интервью телевидние мен радио-интервьюға қарағанда басқадай түсініліп келді. Алпысыншы жылдарға дейін газет интервьюінде бір сұрақ маңындағы мәселелер ғана ашылатын. Аты, атауы қойылмайтын интервьюлер газет беттерінде аз кездеспейтін. Телевидениенің теоретиктері интервьюдің алғашқы сандары шыға бастағаннан-ақ интервьюмен сұхбаттың айырмашылығы жоқ деген пікір айтады. Оған мысалды «Жанры информации», «Жанры советской печати» деп аталатын кітапшаларда интервьюдің газеттегі сипаттары нақты ашыла қоймаса, Л. Рукавишникованың «Специфика телевизионной беседы и интервью» еңбегіндегі интервью ерекшеліктері деп:1. Екі әңгімелесушінің диалогіне құрылады. 2. Кейде бірнеше қатысушының қысқа монологтері негізіндегі ұжымдық әңгіме сипатында болады деген белгілерін анықтайды. Ал «Проблемы жанров в журналистике» жинағында интервью әңгімеге де ұқсайды, ал бірнеше адаммен бір үстел басындағы пікір алысу «дөңгелек үстелге» келеді. Ғалым сол кезеңдегі телевидениедегі жаңа жанрлар мен тың ізденістерді және журналистер Познер мен Листьев және тележурналистика туралы пікірлерді сараптай келе, интервьюге өз анықтамасын береді. Бұған дейін ток-шоу, түрлі көңіл-көтеру және талдамалы бағдарламаларды қосатын бірнеше жобалардың құрылымы мен мазмұнына баға берді. «Суммируя последние достижения теории и практики, можно прийти к предварительному выводу, что интервью – это выяснение журналистиом мнения у известного, авторитетного лица или свидетеля события по поводу злободневных тем во время встречи с ним путем вопросов, подготовленных заранее (записанных даже на видеокассету?) или частично рожденных ответами» [9, 133]. Интервьюдің мақсаты – белгілі бір ой-пікір туралы ақпарат беріп қана қоймай, тақырыптың ашатын оның мәні мен нәтижесі, түпкі сырына бойлай отырып кейіпкердің жеке тұлғасын ашу. Интервью мен әңгіме-сұхбаттың айырмашылықтары қандай деген сұраққа ғалым келесі сипаттарды береді. Әңгіме-сұхбат пен интервьюде де  пікірлер айтылады, ақпараттар тең дәрежеде алмасады. Интервьюдің негізгі белгілері.1. Интервью – сұраққа жауап берушіден ақпараттар алу. 2. Интервьюдің  қатысушылары: бірі – журналист, сұрақ қоюшы; екіншісі – сұраққа жауап беруші.3. Интервью түрлерін сұраққа жауап беруші және сұрақ берушішілердің сипаты тарапынан айқындалатын интервью деп бөлуге болады. 4. Интервью сұраққа жауап беруші тарапынан: интервью-пікір (интервью-мнение), интервью-ақпарат (интервью-информация), интервью-көңіл-күй (интервью-эмоция), интервью-әлеуметтік зерттеу (интервью-социологическое исследование).Интервью-пікір қоғамды терең талдай алатын белгілі, танымал адамдармен жүргізіледі. Интервью-ақпарат – қоғамға кең таныла қоймаған, бірақ белгілі бір қызмет атқаратын адаммен өтеді. Интервью-көңіл-күй – аты-жөні, қызметі қоғмда кең тарала қоймаған, белгілі бір жағдайға қатысқан, оқиғаларға куә болған қатысушы немесе куә болғандардан алынады.

Интервью-әлеуметтік зерттеуде жауап беруші екінші планда болады, ал негізгі мәселені ашатын, нақты жауап беруші жасырын болуы мүмкін.Сұраққа жауап берушілер сипаты жағынан анықталатын интервьюдің түрінің кейінне пайда болғандығын айтады. Ғалым бұны «Комсомолская правда» газеті бетіндегі «Оқырман интервью алады» деп аталатын айдардың ашылуымен байланыстырады. Бір ғана спорт тақырыбына «Сұрағым бар…» деп аталатын айдар ашылды. Осының бір номерінде 1973 жылы сәуірдің 3-індегі номірінде бірнеше дүркін әлем чемпионы Габдрахмен Кадыров редакцияның оқырмандардан жинап, іріктеп алған жиырма сұрағына жауап береді. «Комсомольская правда» газетінде бұрын интервьюдің түрлі үлгілері болғанымен, кейінгі кездері интервью жанрына көп назар аударылмай кеткен. Енді соның орнын бірнеше айдар, беттермен толтырып отыр деген ойды береді зерттеуші. Осы «Комсомолкадағы» интервьюден соң мәскеулік бірнеше газеттер осы тәжірибені өздеріне де алды. Осы үлгімен бірнеше тартымды интервьюлер жарық көрді. Кейіннен тікелей эфир уақыты белгіленіп осы уақытта оқырмандар сұрағына газет қонақтары жауап берді. Бұл тікелей эфир хабарының тиімділігін де анықтап берді. Теледидарда тікелей эфирді жүргізу газетке қарағанда тиімді. КТК телевидениесінде Ирина Кациева «Между строк» атты қызықты интервью жүргізді. Марат Барманқұлов осы тұста өзінің телевидениедегі Ө.Жолдасбековпен жүргізген интервьюін еске алады. Осы хабардың жүру барысы, сұрақты қалай бастады, қарсы жақты қалай жеңуге ұмтылғаны және сұраққа тосылмаса да, өзінің бұрынғы ректорының қатты көңілі түскен шақта қайта эфирге әкеліп, әдемі әңгімені, бар ойын, пікірін қалай ашып алып шыққандығын баяндайды. Ғалым өз тәжірибесімен бөлісе отырып, тікелей эфирдің, интервьюдің сипаттарын ашып береді. 1. Тікелей эфир, тікелей хабар журналистен сауатты сұрақтар мен сауатты жауаптарды талап етеді. 2. Тікелей интервью телевидениедегі жанрдың табиғатына өзгеріс енгізді. Газетте талдау мен мәселе көтеру негізгі болса, теледидардағы хабарда эмоция, көңіл-күй, психологиялық тұстар кең байқалады. 3. Теледидардағы интервьюде сұрақтардың жобасы да алдын-ала бірнеше нұсқада, жауаптардың да бірнеше нұсқасы алдын-ала дайындалуы керек. Әр сұрақ пен жауаптар бойынша қандай мәселе көтерілетіндігі айқындалуы тиіс. Бұл  журналистен жауаптылықты талап етеді. 4. «Интервью – это выяснение авторитетногомнения по спорному неясному вопросу, животрепещущей проблеме, проишествию. Оно вызывает интерес не только раскрытием сути проблемы, но и черт характера участвующих в интервью лиц» [9, 152]. Баспасөз-конференциясы. Баспасөз конференциясының негізгі белгілері деп келесі топтарды көрсетеді.   1. Баспасөз-конференциясын өткізуші газет, телевидение, кинохроника, радио, телеграф агенттігі, тәуелсіз бұқаралық-ақпарат құралдарының қызметкерлері. 2. Көтерілген мәселелерге жауап берушілер – мемлекеттік қызметкерлер, әдебиет, өнерқайраткерлері, ғалымдар, ұлт тұлғалары, белгілі бір оқиға, жағдайда ереркше көзге түскен танымал адамдар болады. 3. Баспасөз-конференциясы да интервью сияқты бірақ одан өзгешелігі – жауапты алушылар, талқылаушылар, сұрақ берушілер бір журналист емес, бірнеше журналист. Интервьюде негізгі мәселені көтеретін – журналистер болса, баспасөз-конференциясында негізгі мәселенің неге көтерілгендігі мен оған нақты дәлелдерімен жауап беріп, түсініктеме жасаушылар – ұйымдастырушылар. Сұрақты бірнеше журналист қояды, ал ұйымдастырушылар олардың сұрақтарына жауап беер отырып, көтерілген мәселенің негізгі ой-түйінін ашып береді. 4. Баспасөз-конференциясын ғалым әлдеқайда демократиялы деп бағалайды. Себебі ұйымдастырушылар журналистердің барлық сұрақтарына жауап беріп, ашық мәлімдеме жасайды. 5. «Баспасөз-конференциясы – бұл сол баспасөз-конференциясын ұйымдастырушылардың журналистер сұрақтарына беретін жауаптары үшін жүргізілетін шара. Сұрақтарға жауап берушілердің тақырыпты ашу үшін қысқаша мазмұндауымен де анықтауға болады. Баспасөз-конференциясын баспасөз-хатшысы немес студияның журналисі жүргізеді. Баспасөз-конференциясы неғұрлым өткір және ашық болған сайын оған қызығушылар саны да мол болады. Егер баспасөз-конференциясы ресми болса, сұрақ қоятын бірнеше журналист алдын-ала белгіленеді. Баспасөз-конференциясы туралы қысқа хабарлама түсінде де ақпарат берілуі мүмкін» [9, 162]. Ұйымдар мен бұқаралық ақпарат құралдары өкілдері арасындағы өзара сенім мәселесі де қоғам үшін ғана емес, БАҚ үшін де аса мәнді мәселе екені белгілі. Бүгінгі қарқынды дамыған коммуникация әлемінде ортада өзіңнің бар екендігіңді білдіру –  ең бастысы. Бұл үшін қашанда қоғаммен тұрақты байланыс болуы керек екені анық. Қоғаммен байланыс ортасы, рухани, материалдық құндылықтар мен сан алуан сенімдер жайлы пікірдің диалогы үйлесімді де, сенімді болуы тиіс.  Сенімділік пен үйлесімге келу үлгісін коммуникацияны басқару деп атауға болады. Қоғаммен қарым-қатынастағы тиімді байланыстарға қол жеткізу үшін БАҚ арқылы ақпарат пен мәлімет, хабар тарату, бір-біріне сенім беру, белгілі шартты байланысты қабылдау қажет. Коммуникацияның әр алуандық  тұғырнамасы әрбір елдегі қоғамдық пікірді таратушылардың мәдени, техникалық және кәсіби дайындығын тексеруден, өзара диалогқа негізделген жаңа бастаманы қабылдаудан тұратынын қадағалауда екенінің де маңызы зор. Коммуникация – әлеуетті қозғаушы әрекет ғана емес, басқарушы күш те бола аладыӘлемдегі оқиғалардың жандана дамуы жаһандық бұқаралық-ақпарат құралдары талаптарына сәйкес келетін PR-мамандарына жаңа нарықтар мен жаңа мүмкіндіктер ашу, тың форматта жұмыс істеуге мүмкіндіктер туды. Сондықтан да ғалым пікірінің бүгінгі күні мәні зор екені белгілі. М.Барманқұловтың алғашқы баспасөз жанрларынң жаңа үлгілеріне талдау жасауы жаңа мүмкіндіктерге де жол ашты. Баспасөз-конференциясына брифинг, баспасөз-релиз, басапсөз-хатшысы деген түсініктер жақын. Брифинг – алдын-ала белгіленген журналистермен бейресми жағдайда өткізілетін сенімді әңгіме.Баспасөз-релиз – баспасөз-конференциясына келетін журналистер үшін алдын-ала дайындалған материалдар, мәліметтер, кестелер, бағдарламалар, т.б. қажетті мағлұматтар.Баспасөз-хатшысы – ақпарат-құралдарына түрлі шара, іс-әрекет, мереклер, өткізілген, өткізілетін жұмыстар туралы үнемі мәлімет беріп отырушы. Қоғаммен байланыс жұмыстары жөніндегі хатшы (паблик рилейшнз) – қоғамдық акцияларды жоспарлайды, дайындайды, өткізеді. Егер баспасөз-хатшысы БАҚ-пен жұмыс жүргізсе, қоғаммен байланыс жұмыстары жөніндегі хатшыжеке парақтардың таратылуына, түрлі қабырға стендтерінің қойылуына, қолдың жиналуына, сұхбаттар жүргізуге, көпшілік мерекелерін ұйымдастыруға тиіс. Дөңгелек үстел басындағы әңгіме. Бұл жанр да диалогтік жанрлардың қатарына кіреді. 1. Дөңгелек үстел басындағы әңгімеге бірнеше адам қатысады. 2. Әңгіменің барлығында біржақтылық болуы шарт емес. Себебі хабарға қатысушылардың әрқайсысы өз ойымен, өз пікірлерімен келеді. 3. Жанрдың мақсаты – кез келген мәселенің күрделі түйінін әр сала, әр көзқарас тұрғысынан қарау, әр пікір, ой тұрғысынан бағалау. 4. Журналистің міндеті — өзекті тақырып таба білу, қатысушыларды іріктеу, шақыру, тақырыпты талдаудың бағытын жасау, түйін мен қорытынды жасау. 5. Дөңгелек үстел басындағы әңгімеде журналистің ұйымдастырушы, тек жүргізуші болып қалатын кезі мен журналистің тақырыпты талдауға араласып қатысушылармен тақырыпты талдауы да болады. 6. Ғалым дөңгелек үстел басында отырып, бір мәселені әр сала, әр түрлі пікір, оймен ашу – тек қана дұрыс шешімді анықтауға көмектесіп қана қоймай, бұқаралық-ақпарат құралдарының демократиялылығын да айқындайды деген ойды айтады. Яғни, көпшілік пікірін алға шығару, халық ортасымен санасу, қоғамдық пікірді тыңдату – тек бұқаралық-ақпарт құралдарының ғана жүргізе алатын көлемді іс-шарасы. Баспасөз-конференциясында ой-мен пікірлерді белді қызметкерлер, лауазымды тұлғалар қорғайды, ал дөңгелек үстел басындағы әңгімеде оә-й мен пікірдің белсенділігі қажет, хабарға қатысушылардың оны қалай ашатыны маңызды. Телекөпір. Телевидениенің жоғарыда айтылған жанрларын ашу үшін, хабардың мән-маңызын көтеріп, мәселені тереңірек тарату үшін қазіргі кезеңде техникалық мүмкіндіктер арқылы жер серігі релейді желілер арқылы мемлекеттер арасында, қалалар арасында хабар жүргізіледі. Бұл телекөпірлердің алғаш рет бұрынғы кеңес өкіметі елдеріне тарай бастаған шағы болатын. Әсіресе Мәскеу – Останкино арқылы телекөпірлер жалпы үлкен территорияны алып жатқан ел үшін жаңа өзгеріс еді. Ғалым бұл жанрдағы алшғашқы ізденістерінің жақсы нәтиже бергендерінің қатарына мемелекетаралық «МИР» телерадиокомпаниясын атайды. Тікелей қарым-қатынас арқылы түрлі мәселелер осы кезде талқылана бастаған. Каспий мұнайының мәселелері, энергокөздері, теңіз жағасындағы мемлекеттердің Мәскеудегі, Алматыдағы, Бакудегі эксперттерінің пікірлері мен тұжырымдамалары телекөпір арқылы талқыланды. Телекөпірлер телевидение үшін жаңалықтарды шығару үшін де қолданала бастады.1. Телекөпір бірнеше қарсы пікірдегі, түрлі көзқарастардың қақтығысы да, ортақ пікірге, ойға келіп, ой бөлісуі де бола алады. 2. Телекөпір алыстағы елдер мен елдер арасында, алыс қалалар арасында, мемлекеттер арасында өтеді. 3. Телекөпіржер серігі, релейді желілер арқылы жалғасады. 4. Журналист өз әңгімелесушілерімен монитор немес студия экраны арқылы байланысады. 5. Телевидение, радихабар тарту мен баспа хабарларына жүргізілген талдау диалог негізінде ақпараттың түрлі жанрлары таратылады: интервью, баспасөз-конференциясы, дөңгелек үстел басындағы әңгіме, телекөпір. Бұл жанрлар осы хабарларға қатысушыларды танытады. Тек хабарға қатысушыларды ғана танытып қоймай, ақпарт беруші, хабарды жүргізуші – журналистің де шеберлігін анықтайды. Ғалым телевидение мен радихабарларын тартудағы бастысы жанрлар эволюциясын анқытай білуде дегенді айтады. Осы тұста жанр мен оның сыртық қалпы (формасы) деген не деген сұрақ туады. Жанр барлық ақпарт-құралдарында түрлі бояу, реңкімен өзгеріске түскенімен, бүтіндей өз қалпын бұзбайды деегн анықтаманы береді.  Жанр – тұрақты түп-тамырынан қол үзбейтіін, бірнеше тарихи кезеңдерде құрылымдық-композициялық белгілері қалыптасқан, қоғамды журналистердің дыбыс, мәтін, т.б. БАҚ-қа тиселі сипаттармен қайта өңдеуі.Ғалым жанрдың өзгермейтін негізгі негізгі мазмұнға сүйенетіндіігн айтады да, Интервью, баспасөз-конференциясы, дөңгелек үстел басындағы әңгіме – жанр дейді. Ал телекөпір – форма деген анықтаманы береді. Репортаж. Репортаж жанры ғалым туралы зерттеушілер арасында алуан түрлі ой-пікір, тұжырымдар бар екендігін айтады. Бұл тұста Е.Рябчиков «Репортаж в радиовещании и телевидении», С.Гуревич «Репортаж», «Жанры газеты», В.Ученов «Репортаж в газете», А.Юровский, Р. Борецкий т.б. еңбектерінен мысалдар береді.  бар. Аталған зерттеушілердің түсініктері мен анықтамаларын талдау келе, репортаждың келес белгілерін анықтайды. 1. Репортаж –  нақты дерекке құрылады. 2. Өткен жағдайды, оқиғаны бар қалпында, жазатын әрі белгілі бір нысанға бағытталатын жанр. 3. Эмоциялық бояуы басым болады. Сезім мен ішкі ой тереңірек суреттелетіндіктен де, өткен жағдайды, әсермен етіп, көркем сөздермен бейнелейді.

  4. Репортаж белгілі бір уақытта болған жаңалықты, оқиғаны жазады. 5. Өткен жай мен оқиға туралы оның болған жері, кейіпкерді, оның көңіл-күйі, ішкі сезімі репортажда барынша нақты суреттелуі керек.

  6. Репортаж автордың көрген-білгенін, ойлап, сезгендерін баяндап қою емес, өткен жағдай мен оқиғаның ең мәнді, қажетті кезеңдерін жеткізу. 7. Басқа да публицистика жанрлары сияқты өзекті мәселе көтеріліп, ұсыныс, нақты ой беріліп, сол мәселенің шешілуіне қатысты бір немес бірнеше ойларқоса көрсетіледі. 8. Репортажда көркемдік болады. Бірақ ол көркемдік шындықпен ғана берілуі керек. Журналист қиялы, ойы репортаж үшін қажетті емес..

 9. Жанрдың басты шарты – өткен жағдай мен оқиға туралы кең мәлімет, ақпарат беру. Соны кең суреттеу болады. Телевидениедегі репортаж газет репортажынан да күрделі. Көрермен, тыңдаушыны сендіру, сендіріп қана қоймай, сол жай туралы ой тастау, ішкі пікірлеріне қозғау салуы қажет.. Бұл журналистің тақырып таңдау, кейіпкерді ашу, түсіру әдіс-тәсілдері мен оны сөзбен әрлеу, музыка мен қосымша дыбыстық құралдарды сәтті қолдана алу сияқты шеберліктерімен тікелей байланысты. 10. Репортаж көбінен-көп журналист атынан беріледі. Негізгі кейіпкер репортаждағы басты бейне – түсірілімнің қаншалықты сәтті алынғандығын да ашады. Бұл үшін кейіпкердің көрерменге ой салар еңбегі мен ісі, ойы мен пікірі, өмірі мен тағдыры т.б. жеке өзіне қатысты , қоғаммен байланысты жақтары назарға алынады. Дегенмен журналистің өз ойы, репортаждағы негізгі – орталық журналист болып қалуы қажет.

 Репортаж тілдік сипаты жағынан бірнеше құрылымдарды қамтиды. Автордың қолданған хабарлама, суреттеме, көрсетілім, бағалау сияқты әдістері журналист тілінің байлығы мен көркемділігін, тазалығы мен әсерлілігін қажет етеді.  Ғалым М.Барманқұлов репортажды  зерттеушісі Е.Рябчиковтің пікірлеріне көп көңіл бөледі. «Репортаж басқа жанрлардың арасында көрнекті орын алады. Ол бойына очерк, интервью, есеп, корреспонденция сияқты түрлі жанрлардың ең жақсы белгілерін жинай білген. Оның басқалардан айырмашылығы –  белсенділігі мен күрескерлігінде, өмірдің алуан түрлі тақырыптарын қозғай білуінде. Кез келген оқиғаны жаза отырып, репортер оқиға көріністерін әдемі суреттейді, қатысушы адамдарға мінездеме беріп, олардың бет-бейнесін шебер жасайды. Сондай-ақ, оқырманға олардың тілдік белгілерін көрсетуге, езі жазып отырған (завод, цех, т.б.) органдарының ауасымен тыныстатуға тырысады» [18, 29].

  Телевизиялық репортаждың түрлері. М.Барманқұлов репортаждың негізгі белгілерін көрсете келіп, оның теледидардағы түрлерін үшке бөледі. 1. Трансляция (тікелей түсірілім). 2. Тікелей хабар. 3. Репортаж. Репортаждың түрлерін Б.Чесноков жіктеуінде мазмұны мен құрылымы, қатысушы, репортердің орны толығымен алынады. 1. Мазмұнына қарай. 1.1. Өткен жағдай, оқиғатысты. 1.2. Өзектілігі. 2. Репортердің оқиға мен жағдайға қатысына қарай. 2.1. Мәселеге қатысты (репортердің міндетті түрде қатысуы). 2.2.Түсіндірмелі (репортердің қатысуы шектеулі). 2.3. Тікелей түсірілім (репортердің қатысуынсыз). 3.Техникалық құралдарға қатысты. 3.1. Тікелей (оқиға өткен жерден).    3.2. Толығымен немес жарлыай жазылып алынған[19, 261-262]. Ғалым репортердің репортажға қатысу міндетті. Әрі негізгі ой салушы, пікір тастаушы, өз көзқарасы болуы шарт екендіігн айтады. Сондықтан Б.Чесноковтың жіктеуіндегі бөлістерге келісе бермейді. Репортаждың түрлерін жіктей келе ғалым репортажды және оқиғалы фильмдерді бөліп алады. Репортаж өткен оқиға, белгілі бір жағдайды суреттейтін болғандықтан, онда міндетті түрде оқиға мен оған қатысушы – кейіпкер болады. Ток-шоу. «Ток» — ағылшын тілінде әңгіме, сұхбат, «шоу» — көрсетілім деген мағынаны береді. Ток-шоудың негізгі белгілері. 1. Бағдарламаны диктор емес, журналистің өзі жүргізеді. 2. Бағдарлама үстіндегі импровизация, кадрдағы жеке даралық және  тақырып мазмұнына қарай қажетті ойды, пікірді суырып салып, бірден хабар кезінде айту шеберлігі. Яғни журналистен терең білімділікті, шеберлікті, кәсіби біліктілікті талап етеді. 3.Тақырыпты, жаңалықты өзі іздеп тауып, түсірілімнің қалай жүргізілуін өзі шешуі. 4. Телевидениедегі ең рентабельді, ең неғұрлым арзанға түсетін, көңіл көтеретін, авторлық бағдарлама ретінде өзгеше деп бағалайды М.Барманқұлов. « … самым рентабельным, наиболее дешевым, развлекательным, авторским» [9, 261]. Ток-шоу бағдарламаларының осындай ерекшеліктерін ашу кезінде хабрды жүргізетін журналистердің шеберлігі мен өзгеге ұқсамайтын ерекшеліктеріне мән береді. А. Шарапова, Д. Клебанова, С. Татенколардың шеберліктері олар жүргізетін хабарларының рейтингісінің жоғарлылығымен бағалайды. Бұл рейтинг жоғары болуының себебі – журналистердің әрқайсысының өзгеге ұқсамайтын стильдерінде деегнді айтады. Бұл стиль бірінде – қарапайымдылық, бірінде – түсініктілік, тереңдік, қоғам назарын дір еткізер тұстарды таңдап ала білу, кейіпкер таба білу сияқты сипаттармен айқындайды. Телевидение 1990-жылдардан бастап тек қана ақпарт пен жаңалықтарды айтатын негізгі көз болып қана қойған жоқ. Ол қоғамның барлық сипаттарын, табиғат пен қоғамның адамға қажет барлық тұстарын қамти алатын қосымша қызметтерімен басқа ақпарат құралдарынан бөлініп, оқшауланып шықты дегенді айтады М.Барманқұлов. Тележурналистика жанрлары  жаңадан пайда бола салған жоқ. Ол – бұқаралық-ақпарт құралдарында бар, бұрынғы хабар, бағдарламалардың теледидар мүмкіндігіне қарай кеңейген, мол қамту мен жан-жақты ашуды көздеген жаңа үлгісі. Ғалым Марат Кәрібайұлы Барманқұловтың есімі журналистикадағы телевидение саласын кең зерттеп, алғаш рет қазақстандық тележурналистикадағы осы саланың алуан қырын ашқан зерттеулерімен маңызды. Ғалымның еңбектерінде тележурналистиканың теориясы  терең  зерттеліп қана қоймай, сол пікірлері мен көзқарасын тәжірибе арқылы сол кезеңдегі теледидар хабар, бағдарламаларымен нақтылып дәлелдеп отырады. Бүгінгі теледидардың мүмкіндігі М.Барманқұлов кезінен кейін де кеңейе түсті. Бірақ ғалым ойлары, тележурналистиканың жанрларына берген түсініктемелері әлі де өз мәнін жоғалтқан жоқ. Қорыта келгенде ғалым тележурналистикадағы жанрлардың жаңа түрлеріне берген тұжырымдарын төмендегідей негізгі бөліктерге бөлуге болады.  – Марат Барманқұловтың еңбектеріндегі үлкен бір саласы – қоғам өзгерісіне қарай теледидардағы жанрлардың жаңа түрлерінің шыға бастауына қатысты зерттелген; – Кеңестік жүйе өзгеріп, адамдар қоғамнан оның өзгеріс себептерін, келешектегі қоғам сипатын тануға талпынды. Осы тұста теледидар ақпарттық құрал көздерінң бірі ретінде қоғамның барлық сипаттарын, өзгерістерін ашып көрсетуі қажет болды; – жаңа формат, жаңа ұғым, жаңа қалып, жаңа мазмұн, керек болары белгілі. Ғалым тележурналистиканың жанрларын жіктеп талдайды; – бұған дейін теледидарда бар, жұртшылық көріп жүрген бағдарламалармен бірге, бұрынғыларға ұқсас немесе солардың өзгерген форматтары туралы талдаулар жасалған;

– тележурналистика – бұқаралық ақпарат құралдарының қазіргі таңдағы негізгі  салаларының бастыларының бірі; – ақпарат тарату мүмкіндігі мен оны көркемдеу, жеткізу сипаттарымен өзгешеленетін, қоғамдық санаға әсер ете алатын, рухани нәр мен эстетикалық тағлым  беретін құрал түрі; – М.Барманқұлов өркениетті әлемдегі саясат алаңы идеологиялық құрал ретінде қолданылатын телевидениенің мүмкіндіктерін еліміздегі баспасөз құралдарының да қызметі болуын қалайды; – тележурналистиканы  қоғамдық ортаны   зерттеумен айналысатын арнайы әлеуметтік мәні бар орта деп,  ақпарат таратуды түрлі бейнелік мағынада жүзеге асатын шығармашылық қызмет деп жеткізеді;

 – Марат Кәрібайұлының Барманқұлов тележурналистиканың негізгі жанрларына талдау жасайды;– жаңа жанрлардың қолданысы мен тәжірибесіне көп назар аудартады;– жаңа хабарлардың жүргізілу шеберліктері, журналистің жетістігі, тақырып пен ойдың берілуі туралы талдаулар жанрлардың ерекшеліктерін терең көрсетеді;– телевизиядағы интервью – ертеден келе жатқан бұқаралық-ақпарат құралдарының негізгі жанрларының бірі;– радиохабарларда басталған интервью кейіннен дыбыстық өңдеуден кейін жаңа серпіліске ие болды. Газет интервьюлеріне жақын, бірақ радио арқылы тарайтын интервью кезінде бұқаралық-ақпарт құралдары үшін жаңалық болған;– телевизиядағы интервью терең монтаждауды қажет етді: түсірілімдегі артық жауаптар алынып, қысқартылады, ал сұраққа жауаптың ең бір анық, жарқын тұстарына екпін түсіріле қайта өңделеді;– ғалым интервьюдің алғашқы басталған кезінен бергі даму, әдіс-тәсілдерінің жаңару сипаттары мен жанр туралы айтылған түрлі пікір мен ой-тұжырымдарды толық талдау жасайды; – Интервью жанрының газеттегі нұсқасының радио арқылы таралған түрінің алғашқы тарихының басталған кезін ғалым осындай бағамен анықтайды;– алғашқы радио-интервью мен газет-интервью арсында көп айырмашылық жоқ болатын;– газет  беттеріндегі интервью телевидние мен радио-интервьюға қарағанда басқадай түсініліп келді;:– екі әңгімелесушінің диалогіне құрылады; – кейде бірнеше қатысушының қысқа монологтері негізіндегі ұжымдық әңгіме сипатында болады деген белгілерін анықтайды;– ғалым сол кезеңдегі телевидениедегі жаңа жанрлар мен тың ізденістерді және журналистер Познер мен Листьев және тележурналистика туралы пікірлерді сараптай келе, интервьюге өз анықтамасын береді; –ток-шоу, түрлі көңіл-көтеру және талдамалы бағдарламаларды қосатын бірнеше жобалардың құрылымы мен мазмұнына баға берді;– интервьюдің мақсаты – белгілі бір ой-пікір туралы ақпарат беріп қана қоймай, тақырыптың ашатын оның мәні мен нәтижесі, түпкі сырына бойлай отырып кейіпкердің жеке тұлғасын ашу;– интервью мен әңгіме-сұхбаттың айырмашылықтары қандай деген сұраққа ғалым келесі сипаттарды береді; – әңгіме-сұхбат пен интервьюде де  пікірлер айтылады, ақпарттар тең дәрежеде алмасады;–  интервью – сұраққа жауап берушіден ақпараттар алу; – интервьюдің  қатысушылары: бірі – журналист, сұрақ қоюшы; екіншісі – сұраққа жауап беруші;– интервью түрлерін сұраққа жауап беруші және сұрақ берушішілердің сипаты тарапынан айқындалатын интервью деп бөлуге болады;– интервью сұраққа жауап беруші тарапынан: интервью-пікір (интервью-мнение), интервью-ақпарат (интервью-информация), интервью-көңіл-күй (интервью-эмоция), интервью-әлеуметтік зерттеу (интервью-социологическое исследование) деп жіктеуге болады;– интервью-пікір қоғамды терең талдай алатын белгілі, танымал адамдармен жүргізіледі;– интервью-ақпарат – қоғамға кең таныла қоймаған, бірақ белгілі бір қызмет атқаратын адаммен өтеді; – интервью-көңіл-күй – аты-жөні, қызметі қоғамда кең тарала қоймаған, белгілі бір жағдайға қатысқан, оқиғаларға куә болған қатысушы немесе куә болғандардан алынады;

– интервью-әлеуметтік зерттеуде жауап беруші екінші планда болады, ал негізгі мәселені ашатын, нақты жауап беруші жасырын болуы мүмкін;– сұраққа жауап берушілер сипаты жағынан анықталатын интервьюдің түрінің кейінне пайда болғандығын айтады;– Марат Барманқұлов осы тұста өзінің телевидениедегі Ө.Жолдасбековпен жүргізген интервьюін еске алады; – ғалым өз тәжірибесімен бөлісе отырып, тікелей эфирдің, интервьюдің сипаттарын ашып береді;– тікелей эфир, тікелей хабар журналистен сауатты сұрақтар мен сауатты жауаптарды талап етеді; – тікелей интервью телевидениедегі жанрдың табиғатына өзгеріс енгізді;– газетте талдау мен мәселе көтеру негізгі болса, теледидардағы хабарда эмоция, көңіл-күй, психологиялық тұстар кең байқалады; – теледидардағы интервьюде сұрақтардың жобасы да алдын-ала бірнеше нұсқада, жауаптардың да бірнеше нұсқасы алдын-ала дайындалуы керек;– баспасөз-конференциясын өткізуші газет, телевидение, кинохроника, радио, телеграф агенттігі, тәуелсіз бұқаралық-ақпарат құралдарының қызметкерлері;– көтерілген мәселелерге жауап берушілер – мемлекеттік қызметкерлер, әдебиет, өнерқайраткерлері, ғалымдар, ұлт тұлғалары, белгілі бір оқиға, жағдайда ереркше көзге түскен танымал адамдар болады; – баспасөз-конференциясы да интервью сияқты бірақ одан өзгешелігі – жауапты алушылар, талқылаушылар, сұрақ берушілер бір журналист емес, бірнеше журналист;– интервьюде негізгі мәселені көтеретін – журналистер болса, баспасөз-конференциясында негізгі мәселенің неге көтерілгендігі мен оған нақты дәлелдерімен жауап беріп, түсініктеме жасаушылар – ұйымдастырушылар;– сұрақты бірнеше журналист қояды, ал ұйымдастырушылар олардың сұрақтарына жауап беер отырып, көтерілген мәселенің негізгі ой-түйінін ашып береді;– баспасөз-конференциясын ғалым әлдеқайда демократиялы деп бағалайды;– ұйымдастырушылар журналистердің барлық сұрақтарына жауап беріп, ашық мәлімдеме жасайды;– баспасөз-конференциясы – бұл сол баспасөз-конференциясын ұйымдастырушылардың журналистер сұрақтарына беретін жауаптары үшін жүргізілетін шара; – сұрақтарға жауап берушілердің тақырыпты ашу үшін қысқаша мазмұндауымен де анықтауға болады; – баспасөз-конференциясын баспасөз-хатшысы немесе студияның журналисі жүргізеді; – баспасөз-конференциясы неғұрлым өткір және ашық болған сайын оған қызығушылар саны да мол болады;– ұйымдар мен бұқаралық ақпарат құралдары өкілдері арасындағы өзара сенім мәселесі де қоғам үшін ғана емес, БАҚ үшін де аса мәнді мәселе екені белгілі; – қоғаммен байланыс ортасы, рухани, материалдық құндылықтар мен сан алуан сенімдер жайлы пікірдің диалогы үйлесімді сенімді болуы тиіс;– сенімділік пен үйлесімге келу үлгісін коммуникацияны басқару деп атауға болады; – қоғаммен қарым-қатынастағы тиімді байланыстарға қол жеткізу үшін БАҚ арқылы ақпарт пен мәлімет, хабар тарату, бір-біріне сенім беру, белгілі шартты байланысты қабылдау қажет; – коммуникацияның әр алуандық  тұғырнамасы әрбір елдегі қоғамдық пікірді таратушылардың мәдени, техникалық және кәсіби дайындығын тексеруден, өзара диалогқа негізделген жаңа бастаманы қабылдаудан тұратынын қадағалауда екенінің де маңызы зор; – коммуникация – әлеуетті қозғаушы әрекет ғана емес, басқарушы күш те бола алады;– дөңгелек үстел басындағы әңгімеге бірнеше адам қатысады; – әңгіменің барлығында біржақтылық болуы шарт емес;– хабарға қатысушылардың әрқайсысы өз ойымен, өз пікірлерімен келеді;– жанрдың мақсаты – кез келген мәселенің күрделі түйінін әр сала, әр көзқарас тұрғысынан қарау, әр пікір, ой тұрғысынан бағалау; – журналистің міндеті — өзекті тақырып таба білу, қатысушыларды іріктеу, шақыру, тақырыпты талдаудың бағытын жасау, түйін мен қорытынды жасау; – дөңгелек үстел басындағы әңгімеде журналистің ұйымдастырушы, тек жүргізуші болып қалатын кезі мен журналистің тақырыпты талдауға араласып қатысушылармен тақырыпты талдауы да болады; – ғалым дөңгелек үстел басында отырып, бір мәселені әр сала, әр түрлі пікір, оймен ашу – тек қана дұрыс шешімді анықтауға көмектесіп қана қоймай, бұқаралық-ақпарат құралдарының демократиялылығын да айқындайды деген ойды айтады; – көпшілік пікірін алға шығару, халық ортасымен санасу, қоғамдық пікірді тыңдату – тек бұқаралық-ақпарт құралдарының ғана жүргізе алатын көлемді іс-шарасы;– баспасөз-конференциясында ой-мен пікірлерді белді қызметкерлер, лауазымды тұлғалар қорғайды, ал дөңгелек үстел басындағы әңгімеде ой мен пікірдің белсенділігі қажет, хабарға қатысушылардың оны қалай ашатыны маңызды;– телекөпір бірнеше қарсы пікірдегі, түрлі көзқарастардың қақтығысы да, ортақ пікірге, ойға келіп, ой бөлісуі де бола алады;– телекөпір алыстағы елдер мен елдер арасында, алыс қалалар арасында, мемлекеттер арасында өтеді; – телекөпіржер серігі, релейді желілер арқылы жалғасады;– журналист өз әңгімелесушілерімен монитор немес студия экраны арқылы байланысады; – телевидение, радихабар тарту мен баспа хабарларына жүргізілген талдау диалог негізінде ақпараттың түрлі жанрлары таратылады: интервью, баспасөз-конференциясы, дөңгелек үстел басындағы әңгіме, телекөпір;–жанрлар осы хабарларға қатысушыларды танытады. Тек хабарға қатысушыларды ғана танытып қоймай, ақпарт беруші, хабарды жүргізуші – журналистің де шеберлігін анықтайды; – ғалым телевидение мен радихабарларын тартудағы бастысы жанрлар эволюциясын анқытай білуде дегенді айтады;– жанр барлық ақпарт-құралдарында түрлі бояу, реңкімен өзгеріске түскенімен, бүтіндей өз қалпын бұзбайды деегн анықтаманы береді;  – жанр – тұрақты түп-тамырынан қол үзбейтіін, бірнеше тарихи кезеңдерде құрылымдық-композициялық белгілері қалыптасқан, қоғамды журналистердің дыбыс, мәтін, т.б. БАҚ-қа тиселі сипаттармен қайта өңдеуі;– ғалым жанрдың өзгермейтін негізгі негізгі мазмұнға сүйенетіндіігн айтады да, Интервью, баспасөз-конференциясы, дөңгелек үстел басындағы әңгіме – жанр дейді;– телекөпір – форма деген анықтаманы береді;– репортаж жанры ғалым туралы зерттеушілер арасында алуан түрлі ой-пікір, тұжырымдар бар екендігін айтады;– репортаж –  нақты дерекке құрылады;– өткен жағдайды, оқиғаны бар қалпында, жазатын әрі белгілі бір нысанға бағытталатын жанр; – эмоциялық бояуы басым болады. Сезім мен ішкі ой тереңірек суреттелетіндіктен де, өткен жағдайды, әсермен етіп, көркем сөздермен бейнелейді;

  – репортаж белгілі бір уақытта болған жаңалықты, оқиғаны жазады; – өткен жай мен оқиға туралы оның болған жері, кейіпкерді, оның көңіл-күйі, ішкі сезімі репортажда барынша нақты суреттелуі керек;

  – репортаж автордың көрген-білгенін, ойлап, сезгендерін баяндап қою емес, өткен жағдай мен оқиғаның ең мәнді, қажетті кезеңдерін жеткізу; – басқа да публицистика жанрлары сияқты өзекті мәселе көтеріліп, ұсыныс, нақты ой беріліп, сол мәселенің шешілуіне қатысты бір немесе бірнеше ойлар қоса көрсетіледі; – репортажда көркемдік болады; –көркемдік шындықпен ғана берілуі керек. Журналист қиялы, ойы репортаж үшін қажетті емес;

 – жанрдың басты шарты – өткен жағдай мен оқиға туралы кең мәлімет, ақпарт беру. Соны кең суреттеу болады;– репортаж көбінен-көп журналист атынан беріледі;– негізгі кейіпкер репортаждағы басты бейне – түсірілімнің қаншалықты сәтті алынғандығын да ашады;– кейіпкердің көрерменге ой салар еңбегі мен ісі, ойы мен пікірі, өмірі мен тағдыры т.б. жеке өзіне қатысты , қоғаммен байланысты жақтары назарға алынады;

 – ғалым М.Барманқұлов репортажды  зерттеушісі Е.Рябчиковтің пікірлеріне көп көңіл бөледі;– «ток» — ағылшын тілінде әңгіме, сұхбат, «шоу» — көрсетілім деген мағынаны береді;– бағдарламаны диктор емес, журналистің өзі жүргізеді; – бағдарлама үстіндегі импровизация, кадрдағы жеке даралық және  тақырып мазмұнына қарай қажетті ойды, пікірді суырып салып, бірден хабар кезінде айту шеберлігі; – журналистен терең білімділікті, шеберлікті, кәсіби біліктілікті талап етеді;– тақырыпты, жаңалықты өзі іздеп тауып, түсірілімнің қалай жүргізілуін өзі шешуі; – телевидениедегі ең рентабельді, ең неғұрлым арзанға түсетін, көңіл көтеретін, авторлық бағдарлама ретінде өзгеше деп бағалайды М.Барманқұлов;– телевидение 1990-жылдардан бастап тек қана ақпарт пен жаңалықтарды айтатын негізгі көз болып қана қойған жоқ. Ол қоғамның барлық сипаттарын, табиғат пен қоғамның адамға қажет барлық тұстарын қамти алатын қосымша қызметтерімен басқа ақпарат құралдарынан бөлініп, оқшауланып шықты дегенді айтады М.Барманқұлов.;– тележурналистика жанрлары  жаңадан пайда бола салған жоқ;– бұқаралық-ақпарт құралдарында бар, бұрынғы хабар, бағдарламалардың теледидар мүмкіндігіне қарай кеңейген, мол қамту мен жан-жақты ашуды көздеген жаңа үлгісі.

2. Марат Барманқұлов – ғаламтор және жаһандық кеңістіктегі БАҚ болашағы туралы                                                                              2.1.Теледидармен біріккен Интернет симбиозы

  Симбиоз немесе селбесіп тірлік ету деген жаратылыстану ғылымының терминін М. Барманқұлов алғаш рет журналистикаға немесе гумантиралық ғылымдармен байланыстырады. Жалпы жаратылыстану ғылымдарының заңдарын гуманитарлық ғылымдармен айқындау ғылым тарихында 20-ғасырдың жетпісінші жылдарынан басталады. Ғылымда ономастика –  тарих, география және тіл ғылымдарының тоғысқан жерінен пайда болса, ал эколингвистика термині ұғымын алғаш рет 1970 жылы американдық тілші  Эйнар Хауген әлеуметтік лингвистика және психологиялық лингвистика ғылымдарының өзара әсерінен, яғни экологиялық   (қоршаған орта (кеңістік), әлеуметтік, психологиялық және тіл ғылымдарының негізінде пайда болғанын сөз етеді. Эйнар Хаугеннің [10] зерттеуі бойынша экология мен гуманитарлық ғылым арасынана туындаған жаңа бағыт адам мен оның тіршілік ортасы туралы жаңа ғылыми бағыт болып қалыптасты. Бұл ғылым саласы қоршаған ортаның заңдары мен қағидалары, ережелері мен қалыптарына сәйкес адамның тілі мен танымын қалыптастыратынын белгіледі.  Жаһандық тұтасулар мен ғаламдық бірігу жаратылыстану мәселесін тек қоршаған ортаға қатысты ғана алып қоймай, қоғамдық ғылымдарға да пайланауды талап етуде. Бірыңғай тұтастық ұлттық белгілерді жалпы адамзаттық қалыпқа көшіре бастаған шақта әлем ғалымдары бұған дейіінгі жасалған мәдениет пен руханият құндылықтарының  жоғалатқындығын айтып дабыл қағуда. Бұл өзгерістің басы жаратылыстану ғылымдарының заңдылықтары мен қоғамдық-гумианитарлық ғылымдардың ортақтықтары мен өзгешеліктерін ғылымда бір-бірінің ыңғайына қарай сабақтастыра алумен байланысты. «Симбиоз, селбестік (грекше symbіosіs — бірігіп тіршілік ету) — екі түрге жататын организмдердің ұзақ уақыт немесе тұрақты түрде өзара пайдалы тіршілік етуі. Симбиоз терминін 1879 ж. неміс ботанигі А. Де Бари (1831 — 88) ұсынды. Симбиоз жануарлар мен өсімдіктер арасында жиі байқалады. Организмдер үшін бірігіп тіршілік ету жеке-жеке тіршілік етуге қарағанда анағұрлым пайдалы. Олардың қоршаған ортамен қарым-қатынасы және одан келетін пайдасы осы симбиоз арқылы қалыптасады. Симбиоздың бірнеше түрі бар. Факультативті түрі — организмдер бір-бірімен симбиоз құрғанымен, әрқайсысының жеке тіршілік ете алуы. Облигатты түрі — симбиоз құрған екі организмнің бір-бірінсіз тіршілік ете алмауы. Симбиоз жануарлар арасында да жиі кездеседі. Мыс., тақуа шаян актиниямен, термиттер мен құмырсқалар қоңыздармен симбиозды тіршілік етеді. Жалпы симбиозды тіршілік ететін организмдердің бір-біріне деген қарым-қатынасын ескере отырып, симбиоздың бірнеше типі жіктеледі» [16] . Симбиоз терминін Марат Барманқұлов қоғамдық-гуманитарлық салаға – журналистикаға қолданады. Интернет – Ғаламтор тарихы екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі әлемді бөлген екі лагерьдің жер шарын бөлісудегі қырғиқабақ соғысы негізінде пайда болды. Америка Құрама Штаттары мен Кеңес Одағы арасындағы қырғыи қабақ соғыс ақпарат пен ғылым да жүрді. Ғылым саласы бойынша әлемді, жалпы Күн жүйесін игеру мақсаттары екі лагерьдің де міндетіне кірді. Тек ғылыммен ғана алу мүмкін болмағандықтан, ақпараттық майдан да өршіп тұрды. Екіжақтың бірін-бірі түрлі хабар, ақпарттармен анықтау, сан түрлі хабарлар арқылы бәсеге ғана емес, жабық майданда жеңудің жолдарын іздеді. Бұл туралы «Уикипедия» сөздігінде мынандай мәліметтер келтіріледі. «1957 жылы Кеңес Одағы Жердің жасанды серігін ұшырып, космостық кеңістікте бірқатар алға шыққан болатын. Бұл өз кезегінде АҚШ-та біршама алаңдатушылық тудырып, АҚШ Қорғаныс Министрлігі ақпаратты тасымалдаудың сенімді жүйесін құру туралы шешім қабылдады. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін АҚШ-тың алдыңғы қатарлы жобаларды зерттеу агенттігі (ARPA) компьютерлік желі құруды ұсынды. Бұл желіні құру ісі Лос-Анджелестегі Калифорния университеті, Стэнфорд зерттеу орталығы, Юта штатының университеті және Санта-Барбара қаласындағы Калифорния штатының университеттеріне тапсырылды. Компьютерлік желі ARPANET деп аталып, 1969 жылы аталған төрт ғылым орталықтарын біріктірді, барлық жұмыстарды АҚШ Қорғаныс министрлігі қаржыландырып отырды. ARPANET желісінің даму қарқыны өте жылдам болды, оны әртүрлі ғылым саласындағы зертеуші-ғалымдар да кеңінен қолдана бастады. ARPANET желісінің алғашқы сервері 1969 жылдың 1 қыркүйегінде Лос-Анджелестегі Калифорния университетінде орнатылды. Сервер ретінде орнатылған «Honeywell 516» компьютерінің оперативті жад көлемі небәрі 12 КБ болатын» [25]. Ғылым арқылы ғана әлемді билеу мүмкіндігі шектеулі болғандықтан, келесі кезекте алдыға ақпаратты шығарды. Ақпарат әлемді билеудің үлкен күші екендігі анықталды. Бұл өз кезеңінде жаңа нәтижелерді де берді. 1971 жылы бір  желіге байланысу арқылы электронды пошта ашу бағдарламасы жасалды. Бұл бағдарлама бойынша электронды пошта амандық сұраудан бастап,  әртүрлі хабарламалармен алмасуға ықпал етті. Өз кезеңіндегі ақпартты қоғамдық-әлеуметтік сипат берген бұл компьютерлік бағдарлама кеңінен таралып, жұртшылық үшін қажетті істі өтейтін тәсілге айналды. 1973 жылы бағдарлама желісіне  трансатлантикалық телефон сымы жалғанып, Америкамен бірге Ұлыбритания, Норвегия ұйымдары да қосылды. Енді желі халықаралық деңгейдегі ақпарат желісіне айналды. Алғашқы кезеңде интернет желісін электронды почта ретінде пайдаланып, ақпарат, хат алмасу, жіберу қызметінде пайдаланды. Алғашқы бағдарламалық желі басқа желілермен қосылмаған еді. Ал 1970-жылдардан кейін ақпараттарды ғана емес, хат жіберуді ғана еемс, мағлұматтар үшін пайдаланатын бағдарламамен жабдықталды. Интернеттің тасымалдау стандарттарының қуаты артты. 1983 жылдардан бастап бір қалыпқа көшірілді. 1983 жылдың  қыркүйек айының бірінде  ARPANET желісі NCP хаттамасынан TCP/IP хаттамасына ауысты. Осы жылы ARPANET желісі «Интернет» терминімен алмастырылды. 1984 жылы домендік аттар жүйесінің  (DNS) бағдарламасы әзірленді. 1984 АҚШ Ұлттық ғылыми қоры (NSF) көптеген кіші желілерді (сол уақыттарда-ақ танымал болған Usenet және Bitnet желілерімен бірге) қосатын университетаралық кең көлемді NSFNet (|National Science Foundation Network) желісін жасады. Бұл желінің ақпарат тасымалдау мүмкіндігі ARPANET желісімен салыстырғанда артық болатын. Сондықтан да жыл ішінде желіге 10 мыңдай компьютер біріктірілді. 1988 жылы Internet Relay Chat (IRC) хаттамасы әзірленді.  1989 жылы Еуропада, Ядролық сынақтар бойынша еуропалық кеңес (CERN) Бүкіләлемдік тор тұғырнамасын дайындады. Ағылшын ғалымы Тим Бернерс-Ли жасап шығарджы. 1990-жылдары Интернет өз кезіндегі бірнеше желілерді өзіне қосып алды. Кеңес Одағы ыдыраған соң бұрынғы кеңестер өкіметіндегі елдерге  әлемнің ашық ақпарттық желісіне қосылу мүмкіндігі туды. Бұл өз кезегінде әлемдегі ақпартты ұстап тұрған ең үлкен желі болғандықтан да, хабар, ақпарат майданы үшін, әр елдің өз ұсатнымы үшін Ғаламтормен жұмыс, Ғаламторлық бағдарламалар қызметінің орны ерекше болды. М. Барманқұлов осы тұста барлық Кеңес Одағындағы Интернет-Ғаламтордың қызметіне талдау жасап қана қоймай, оны әлемді билеудің көзі, ақпарат негізі деп қарайды. Сондықтан да Интернетке қатысты, оның ақпаратпен, журналистикамен қатысты саласына ерекше мән бередіЖаңа қоғамның жаңа ақпараттық кеңістігінде ақпарттық құралдардың арасындағы байланысты ғалым симбиоз терминімен сабақтастырады. «В Америке новый круглосуточный канал, который якобы должен конкурировать с Си-Эн-Эн, пущен по системе «Интернет». А это означает симбиоз телевидения и нового компьютерного средства связи и информации. Ведь Гейтс представляет компьютерный гигант «Майкрософт» [9,6].   Ғалым 1997 жылдың шілде айынан бастап осы телеарна әр үйдегі компьютерге қосылған теледидар арқылы күні бойы жаңа бағдарламаларды ұсына бастағанын жазады. Теледидар мен компьютер бірлігі 1970 жылдардан басталған десе де болады. Алғаш «Майкрософт» компьютер бағдарламалары арқылы әлемге ақпарат тарту, әлемді бір жүйеге біріктіру, сол арқылы ортақ ақпарттық, экономикалық, рухани тұтастыққа орнықтыру мақсатын көздегені белгілі. Компьютерлік бағдарламалардан кейін «Майкрософт» теледидармен бірігіп, жаңа ақпарттық мүмкіндіктер шекарасын кеңейте түседі. «Майкрософт» пен Ғаламтор жүйесінің бірігу, ортақ жүйеге көшуі туралы ғалым 1996 жылғы «Деловая неделя» басылымының мақаласын ұсынады. Бұл мақалада: « — Жиырма жыл бұрын біз адамзатты компьютерге жақындату үшін компьпютерлік бағдарламалар жасау мақсатымен, «Майкрософт» компаниясын құрдық. Қазір Эн-Би-Си компаниясымен біріге отырып, жаңалықтар мен компьютерлік технологияны біріктіргіміз келеді. «Ғаламторда жарияланатын «Майкрософт» компаниясының технологиясымен біріккен Эн-Би-Си-дің ақпараттық мүмкіндіктері басқа ақпараттармен салыстыруға келмейтін тәсіл боларына сенеміз» [20]  — деген Билл Гейтс сөзін береді.   Бұл –  компьютер мен теледидар симбиозының дәлелі. Америкадағы Майкрософт пен Ұлттық кең көлемді хабар тарату корпорациясы америкалық жалпыұлттық теледидар компанияларының  үштен бірін қамтиды. Ендігі Майкрософт үшін негізгі мақсат Эн-Би-Си компаниясымен біріге отырып, жаңа ақпараттар алудың тәсілдерін игеруде деп жазады. Осы арқылы әлемдегі ақпараттың негізгі көзі болып отырған Америкалық БАҚ үлгісін жіктеп талдап береді.  Ғалым компьютер мен Интернет желісі және телевидениенің қосылуы жүзеге асты. Ендігі басты мақсат – телевидение мен компьютер көрерменді өзіне қоса ала ма? Қоса алса, қалай қосуы керек? Интернет пен компьютер бір-бірімен қалай қосылуы қажет деегн сұраққа жауап іздейді? Ақпарат пен хабар беруде журналист қызметі қандай болады? Ақпарат кімге қызмет етеді? Ақпартты көрерменге жіберуде қандай ұстанымдарды білуіміз керек? Журналистке қойылатын талап қандай? Марат Кәрібайұлы осындай сұрақтарға жауап беруде Америка Құрама Штаттарының Интернет пен бірікке Эн-Би-Си компаниясының қызметіне қызығушылық танытады. Жалпы алғанда М.Барманқұловтың әр еңбектеріндегі ерекшелік – ғалым ақпарт саласындағы жаңалыққа үлкен қызығушылықпен қарап, оның әр қадамына талдау жасап, содан қорытынды шығарып, бізге қандай ықпалы бар, нендей үлгісі бар деген мәселені жете зерттейді. 1990-жылдардың басынан баста компьютердің шығуымен байланысты , оынң ақпарат таратудағы орнына қарай «тек ақпарат», «тоқтаусыз ақпарт», «нон-стоп –ақпарат» түсініктері қабылдана бастады. Әр ақпарт түрін қабылдауларына қарай ұстанымдары да анықталды. Осындай ақпарат үлгілерінң жүргізілуі көбіне-көп бұқаралық-ақпарат көздерінен тәулік бойы қызмет етуді талап етті. Тәулік бойы тоқтаусыз қызмет ету, ақпарттарды жаңарту, өңдеу, іріктеу, көрерменге ыңғайлау т.б. қызметтер үшін Американың телекомпаниялары біріге бастады. Ендеше ақпартты жеткізу мен ақпарт арқылы қоғамды ұстау қажеттілігі – компаниялардың монополиясына әкелді. Орталық қаржылық және ақпараттық орталықтар құрыла бастады. Си-Эн-Эн компаниясымен «Тайм Уорнер» деп аталатын Американың екі үлікен компаниясы бірікті. Кейіннен бұны Б.Гейтс сатып алып, енді ол «Уолт Дисней», «Тайм Уорнер» және Си-Эн-Эн компанияларының бірігуіне әкелді. Ғалым осы компаниялардың бірігу мен олардың үлкен бір орталыққа айналып, енді Майкрософтпен – Интернетпен телекомпаниялардың бірігу мақсаттарын түсіндіреді.  1995 жылы  Теледидар мен компьтердің біріккен күні бойы ақпарат тарату мүмкіндіктері көрерменннің өз бетімен ой түйіп, жеке пікір қабылдап, талдау жасауына ықпал етеді. Теледидар артықшылықтары. 1.Әр хабардың, бағдарламаның авторы бар. Авторлық құқықты сақтау мүмкіндігі бар. 2.Сөз бостандығы сақталады. Журналистің еркіндігі мен құқығы дүниежүзілік БҰҰ қабылдаған заңдар мен әр елдің «Баспасөз туралы заңына» қарай қорғалады.                     3. Ақпаратты беру, шығару, ұсынуда көп қырлы: баяндау, көрсету, функциясы  Ақпаратты ұсынудың ыңғайлылығы, жан-жақты көрсету, суреттеу және журналист ұстанымының нақтылығы анық көрінеді. 4. Ғаламтормен журналистерді жалғастырады. Телевидениенің жаңа әлемді билеуі үшін қандай кемістігі болды? Бұл кемістікті Интернет – Ғаламтор қалай толтырды деген сұраққа ғалым бірнеше дәлел айтады. Интернет ерекшеліктері. 1. Интернетте де сөз бостандығы сақталады.  2. Интернет те баспасөз туралы заңға бағынуы тиіс. 3. Басқа ақпарат құралдарынан артықшылығы – үздіксіз бүкіләлемдік қарым-қатынасты жасайды. 4. Билік органдарынан баспасөз туралы заңға сәйкес қорғалады. 5. Басқа ақпараттық-құралдардан айырмашылығы мен артықшылығы – мазмұн мен формасын қарай өз жүйесін үнемі өзгертіп, кодтарын жаңалап отырады. 6. Интернет арқылы ақпарат құралдары материалдарының таралуына мүмкіндік мол. 7. Интернет арқылы тек ақпарат қана емес, әр ұйымның өзі ішіндегі ақпарт көздері мен негізгі мәліметтері және т.б. жұмыс құжаттары қойылуына сәйкес кодтары да өзгереді. 8. Әлемдегі құнды сирек кездесетін мәліметтермен жұмыс істеу мүмкіндіігнің молдығы. Ғалым Марат Барманқұлов осы тұста 1989 жылдың желтоқсан айында ғана ақталған қазақ халқының асқан ақыны Мағжан Жұмабаевтың шығармашылығы туралы айтады. Мағжан Жұмабаев ақталғанымен де оның шығармалары кезінде Кеңес өкіметінің жауы деп танылған тұста жазбалары толық сақталмаған. Шығармаларының сақталған бір толық нұсқасы Стамбул қаласында бар екен. Ендеше үйдегі электронды байланыс арқылы Стамбул қаласындағы нұсқасын Интернет арқылы алуымызға болады. Екіншіден, Мағжанның Мәскеуде оқыған кезінде Брюсовтің шәкірті болып, Брюсовпен жақын араласқаны белгілі. Осы тұста Брюсевтің күнделіктері мен қолжазбалары, кітаптарын үйдегі Интернет арқылы алып, Мағжан өміріне қатысты тұстарды анықтауымызға болады. Бұл Интернеттің әрбіреуге қолжетімділікті беретін артықшылығы дейді. Марат Кәрібайұлы Мағжан Жұмабаевтың шығармашылығы туралы жылы ниетпен, шын жанаашырлықпен, үлкен түсіністікпен айтады. Ақын өмірбаянын ғана емес, шығармашылығын да терең білетіндігі анық байқалады. 9. Интернет – ашық ақпарттық әлем. Бағдарламасы қуатты компьютер арқылы әлемдік ақпаратпен байланыстырады. 10. Интернетте авторлық құқықты сақтау мүмкіндігі жоқ. Телевидение мен Интернет – Ғаламтор симбиозы. 1. Интернетпен журналистерді жалғастыра, жақындастыра түседі. Бұл журналистердің әлеммен жақындасуы. Әлемдік даму, әлемдік мүдде мен ұлттық мүдде, халықтық ұстаным ара-жігін анықтауға мүмкіндік береді. 2. Ақпараттық монополияландырды. 3. Қоғамды, әлеуметті балама, көп пікірлі, ақпаратпен таныстырады. Түрлі ой мен пікірге жол ашады. Ғалым Интернет пен телевидениенің симбиозын талдай келе оның артықшылығы неде деген, неге қажет деген сұрақтарға журналист ретінде, ғалым ретінде дәлелмен, нақты дерекпен жауап береді. 1. Ақпараттық ұтқырлығы, жеделдігі. Си-Эн-Эн компаниясының тәулік бойы көрсететін хабарларын қазір бүкіл әлем көреді. Ең бастысы, әр елдің билеушілері бүгінгі күні барлық ақпартты осы Си-Эн-Эн арқылы таразылайды. Бұған мысал ретінде: а) Б.Клинтон (1990 жылдардағы Америка Президенті) Атланта Олимпиадасындағы бомба жарылысы туралы хабарды үкіметтік органдардан емес, Си-Эн-Эн хабарларынан естіген. ә) БҰҰ Бас Хатшысы АҚШ-тың Парсы шығанағындағы соғысы туралы Си-Эн-Эн хабарларынан естіп, бұл туралы «неге Америка Президенті Д.Буш бізге мәлімдемеген?» деген сұрақты хабардан кейін қояды. Ғалым  Си-Эн-Эн компаниясынан көп жаңалықтар көреді. Көп қажетті ақпарттар алатын, журналистері тек қоғамынң мүддесі үшін қызмет ететін компания деген пікірді айтады. Бұл ақпарттық компанияның тағы бір, ең негізгі артықшылығы туоралы келесі бір жерде мынандай сілтемені беуге болады. «Еще один немаловажный фактор: о позиции России узнал весь мир. И мнение международный общественности нужно было плюсовать к мнению Москвы. Руководители Си-Эн-Эн говорят, что им, льстит внимание мировых лидеров к программам телесети. Но, как они утверждают, телевизионная компания лишь наблюдает за меняющимся миром, а не вносит свой вклад в перемены и перевороты» [9,15]. Ақпараттық компания әлемді өзгертеміз деген мәселені алға қоймайды дейді оның журналистері. Бірақ әлемді өзгерту керек деген ойды береді. Олардың хабар, ақпарт, бағдарламаларынан соң, көрермен тек қана әлемді өзгерту керек деген ойға келеді. Бұны журналист айтпайды. Бірақ көрерменді сондай ойға әкелетін сюжет пен форманы ұсынады. Осындай сипаттармен Си-Эн-Энннің келесі сипаты ашылады. 2. Деректерді ұсынады, көрерменге береді. Көреремен өзі бағалап, өзі ой қорытады. Журналист қандай қорытынды, түйін жасау керектігін айтпайды.    Қазіргі журналистикадағы үлкен тәсіл, бағыт ретінде қолданып жүрген осы әдісті алғаш әлемге алып шығушы – Си-Эн-Эн компаниясы. Бүгінгі әлем журналистреі де бұқаралық-ақпарат құралдарының барлығына дерлігінде ой мен түйінді көрерменнің, оқырманның өзіне қалдыру әдісін дұрыс деп санайды. Ғалым осы зерттеулерінің нәтижесі ретінде жаңа ақпарттық кезеңнің сипаттарын қоғамды ақпарттық әлемді қалай игеруге қарай билеген заман келгендігін аңғартады. Тед Тернердің жаңа әдістерін «хэдлаин-нюс», «нюс-интернейшнлді»  қолданды.Тед Тренердің компанияны алға шығарудағы бірнеше тәсілдері жұмыс істеу стилі немесе бағдарлама, ақпараттарды қалай дұрыс орналастыру дегенмен алмастыруға болады. 1. «Си-Эн-Эн интернешл» – бұл кімге қандай ақпарат керек дегенді назарға алғандық. Әлемдегі екі лагерь бөлінген кезде дүниеге келген СИ-Эн-Эн компаниясы қоғамдық ақпаратқа көңіл бөлуін екі бағытқа бөледі. Бірі – Америка үшін: жаңалықтар басқа мазмұнда, яғни берілетін жаңалықтарда әлемнің әр түпкіріндегі жаңалықтар мол қамтылады. Екінші – әлем үшін: басқа, Америка жаңалықтары молырақ, әлем жаңалықтары аздау. Әлемдік жаңалықтар ұлттардың нәсілдік тегі мен халықтардың көптүрлілігіне қарай дикторларды іріктеу мен журналистерді бөлуде бір-бірінен айырмашылығы мол. 2. «Нон-стоп» – тоқтаусыз, тәулік бойғы жаңалықтар. 3. «Хэдлаин-нюс»  – негізгі жаңалықтардың белгілі бір уақыт аралығында қайталанып тұруы. Америка Құрама Штаттарында Си-Эн-Эн хэдлайн-нюс, ал басқа жер жүзінің 105 елінде интернешл-хэдлайн-нюс ақпаттар хабары таратылады. Ғалым Марат Барманқұлов Си-Эн-Эн компаниясын  әлемдегі алғашқы жер серігі арқылы ақпарттар мен хабарлар тарататын және әлемді кең көлемде қамтыған, сонымен бірге әр елдің ерекшелігі мен беделіне қарай жұмыс жүргізетін, ең бастысы, Интернетпен біріге алған алғашқы арна ретінде жоғары бағалайды. Бұны ақапараттағы симбиоз деп қарайтыны да сондықтан деп түсіну керек. Марат Кәрібайұлының еңбектерінің ішінде Америкалық Интернетпен біріккен арнаның ерекшеліктері мен жұмыс істеу тәсіліне, стиліне сипаттама жасап қою аз. Ғалым үшін оның әр бір жеке үлгілерін талдаудың қажеттілігі неде деегн сұрақтың жауабын өз елі үшін осындай жаңа арнаны жасау керек деген идеямен жалғасады. Ресейдің, бұрынғы кеңес өкіметі құрамында болған мемлекеттердің мүмкіндіктері де толық зерттелген. Еңбектерінде бұл туралы терең талдау жоқ. Бірақ ғалым әр жерде мысал ретінде келтіріп отыруының өзі оның бұл мәселені кең зерттегендігін айғақтайды. Қазақстан өзінің ақпараттық жүйесін жаңа әлемдік өзгерістермен ұштастыруы керек деген идеяны алға шығарады. Бұл тұста мемлекеттің осы жүйені игеретін технологиясын жабдықтау керек. Ақпарат тек Қазақстан үшін ғана емес, Қазақстаннан шығатын, Қазақ елін әлемге таныстыратын ақпарттық канал болуы қажет дейді. Бүгінгі күндері жұмыс істеп тұрған «Қазақстан» Ұлттық арнасымен бірге ағылшын, қазақ тілінде шетелге тарайтын «Kazach TV»,  тек жаңалықтармен басты ақпараттарды беретін «24 kz» телеарналарының алғашқы жобасын айтады. Ғалым Марат Барманқұлов электрондық БАҚтың алғашқы үлгісін береді. Зерттеушінің осыдан 20-жылдан бұрын айтқан ойлары жыл өткен сайын қоғамдық өмірде маңызды орын алып қана қойған жоқ, Қазақстан бұқаралық-ақпарт көздерінің қызметіне айналды. БАҚ-тың жаңа сапасымен бірге барлық қоғам дамуының белгісі — ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың дамуы, ТВ-ның сандық қалыпқа көшуі алғаш рет ғалым зерттеулерінен басталған. Бұл тұрғыда зерттеуші теледидар мен Интернет симбиозы арқылы қоғамдық пікірді қалыптастыру, жас ұрпақты тәрбиелеуде ықпалы зор  контенттің де  әсеріне назар аударғандығын анық байқаймыз. Ендеше ғлымның теледидар мен Интернет симбиозына қатысты ойлары мен тұжырымдарын төмендегідей қорытуға болады. – Симбиоз немесе селбесіп тірлік ету деген жаратылыстану ғылымының терминін М.Барманқұлов алғаш рет журналистикаға немесе гумантиралық ғылымдармен байланыстырады; – жаратылыстану ғылымдарының заңдарын гуманитарлық ғылымдармен айқындау ғылым тарихында 20-ғасырдың жетпісінші жылдарынан басталады; – ғылымда ономастика –  тарих, география және тіл ғылымдарының тоғысқан жерінен пайда болса, ал эколингвистика термині ұғымын алғаш рет 1970 жылы американдық тілші  Эйнар Хауген әлеуметтік лингвистика және психологиялық лингвистика ғылымдарының өзара әсерінен, яғни экологиялық   (қоршаған орта (кеңістік), әлеуметтік, психологиялық және тіл ғылымдарының негізінде пайда болғанын сөз етеді; – Эйнар Хаугеннің зерттеуі бойынша экология мен гуманитарлық ғылым арасынана туындаған жаңа бағыт адам мен оның тіршілік ортасы туралы жаңа ғылыми бағыт болып қалыптасты; – ғылым саласы қоршаған ортаның заңдары мен қағидалары, ережелері мен қалыптарына сәйкес адамның тілі мен танымын қалыптастыратынын белгіледі;  – жаһандық тұтасулар мен ғаламдық бірігу жаратылыстану мәселесін тек қоршаған ортаға қатысты ғана алып қоймай, қоғамдық ғылымдарға да пайланауды талап етуде; –  бірыңғай тұтастық ұлттық белгілерді жалпы адамзаттық қалыпқа көшіре бастаған шақта әлем ғалымдары бұған дейіінгі жасалған мәдениет пен руханият құндылықтарының  жоғалатындығын айтып дабыл қағуда; – өзгерістің басы жаратылыстану ғылымдарының заңдылықтары мен қоғамдық-гумианитарлық ғылымдардың ортақтықтары мен өзгешеліктерін ғылымда бір-бірінің ыңғайына қарай сабақтастыра алумен байланысты; – симбиоз, селбестік екі түрге жататын организмдердің ұзақ уақыт немесе тұрақты түрде өзара пайдалы тіршілік етуі дегенді білдіретін термин болып шыққан; – терминді 1879 ж. неміс ботанигі А. Де Бари (1831 — 88) ұсынды;. – Симбиоз терминін Марат Барманқұлов қоғамдық-гуманитарлық салаға – журналистикаға қолданады; – Интернет – Ғаламтор тарихы екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі әлемді бөлген екі лагерьдің жер шарын бөлісудегі қырғиқабақ соғысы негізінде пайда болды; –  ғылым саласы бойынша әлемді, жалпы Күн жүйесін игеру мақсаттары екі лагерьдің де міндетіне кірді; – екіжақтың бірін-бірі түрлі хабар, ақпарттармен анықтау, сан түрлі хабарлар арқылы бәсеге ғана емес, жабық майданда жеңудің жолдарын іздеді; – ғылым арқылы ғана әлемді билеу мүмкіндігі шектеулі болғандықтан, келесі кезекте алдыға ақпартты шығарды; – ақпарат әлемді билеудің үлкен күші екендігі анықталды; – бұл өз кезеңінде жаңа нәтижелерді де берді. 1971 жылы бір  желіге байланысу арқылы электронды пошта ашу бағдарламасы жасалды; – бағдарлама бойынша электронды пошта амандық сұраудан бастап,  әртүрлі хабарламалармен алмасуға ықпал етті; – ақпаратты қоғамдық-әлеуметтік сипат берген бұл компьютерлік бағдарлама кеңінен таралып, жұртшылық үшін қажетті істі өтейтін тәсілге айналды; – алғашқы бағдарламалық желі басқа желілермен қосылмаған еді; – 1990-жылдары Интернет өз кезіндегі бірнеше желілерді өзіне қосып алды. – Кеңес Одағы ыдыраған соң бұрынғы кеңестер өкіметіндегі елдерге  әлемнің ашық ақпарттық желісіне қосылу мүмкіндігі туды; –  әлемдегі ақпартты ұстап тұрған ең үлкен желі болғандықтан да, хабар, ақпарат майданы үшін, әр елдің өз ұстанымы үшін Ғаламтормен жұмыс, Ғаламторлық бағдарламалар қызметінің орны ерекше болды; – М.Барманқұлов осы тұста барлық Кеңес Одағындағы Интернет-Ғаламтордың қызметіне талдау жасап қана қоймай, оны әлемді билеудің көзі, ақпарат негізі деп қарайды; –  жаңа қоғамның жаңа ақпараттық кеңістігінде ақпарттық құралдардың арасындағы байланысты ғалым симбиоз терминімен сабақтастырады; –1997 жылдың шілде айынан бастап осы телеарна әр үйдегі компьютерге қосылған теледидар арқылы күні бойы жаңа бағдарламаларды ұсына бастағанын жазады; – теледидар мен компьютер бірлігі 1970 жылдардан басталған десе де болады; – «Майкрософт» компьютер бағдарламалары арқылы әлемге ақпарат тарту, әлемді бір жүйеге біріктіру, сол арқылы ортақ ақпарттық, экономикалық, рухани тұтастыққа орнықтыру мақсатын көздегені белгілі; –  компьютерлік бағдарламалардан кейін «Майкрософт» теледидармен бірігіп, жаңа ақпарттық мүмкіндіктер шекарасын кеңейте түседі; –  компьютер мен теледидар симбиозының дәлелі. Америкадағы Майкрософт пен Ұлттық кең көлемді хабар тарату корпорациясы америкалық жалпыұлттық теледидар компанияларының  үштен бірін қамтиды; –  Майкрософт үшін негізгі мақсат Эн-Би-Си компаниясымен біріге отырып, жаңа ақпараттар алудың тәсілдерін игеруде деп жазады; – әлемдегі ақпараттың негізгі көзі болып отырған Америкалық БАҚ үлгісін жіктеп талдап береді;  – компьютер мен Интернет желісі және телевидениенің қосылуы жүзеге асты. Ендігі басты мақсат – телевидение мен компьютер көрерменді өзіне қоса ала ма? Қоса алса, қалай қосуы керек? Интернет пен компьютер бір-бірімен қалай қосылуы қажет деегн сұраққа жауап іздейді; – Марат Кәрібайұлы осындай сұрақтарға жауап беруде Америка Құрама Штаттарының Интернет пен біріккен Эн-Би-Си компаниясының қызметіне қызығушылық танытады; –  М.Барманқұловтың әр еңбектеріндегі ерекшелік – ғалым ақпарт саласындағы жаңалыққа үлкен қызығушылықпен қарап, оның әр қадамына талдау жасап, содан қорытынды шығарып, бізге қандай ықпалы бар, нендей үлгісі бар деген мәселені жете зерттейді; – 1990-жылдардың басынан баста компьютердің шығуымен байланысты , оынң ақпарат таратудағы орнына қарай «тек ақпарат», «тоқтаусыз ақпарт», «нон-стоп –ақпарат» түсініктері қабылдана бастады; – ақпарат түрін қабылдауларына қарай ұстанымдары да анықталды; – ақпарат үлгілерінң жүргізілуі көбіне-көп бұқаралық-ақпарат көздерінен тәулік бойы қызмет етуді талап етті; – тәулік бойы тоқтаусыз қызмет ету, ақпарттарды жаңарту, өңдеу, іріктеу, көрерменге ыңғайлау т.б. қызметтер үшін Американың телекомпаниялары біріге бастады; –  ақпартты жеткізу мен ақпарт арқылы қоғамды ұстау қажеттілігі – компаниялардың монополиясына әкелді; – 1995 жылы  Теледидар мен компьтердің біріккен күні бойы ақпарат тарату мүмкіндіктері көрерменннің өз бетімен ой түйіп, жеке пікір қабылдап, талдау жасауына ықпал етеді; – теледидар артықшылықтары: хабардың, бағдарламаның авторы бар. Авторлық құқықты сақтау мүмкіндігі бар; . – сөз бостандығы сақталады. Журналистің еркіндігі мен құқығы дүниежүзілік БҰҰ қабылдаған заңдар мен әр елдің «Баспасөз туралы заңына» қарай қорғалады;                     – ақпаратты беру, шығару, ұсынуда көп қырлы: баяндау, көрсету, функциясы  Ақпаратты ұсынудың ыңғайлылығы, жан-жақты көрсету, суреттеу және журналист ұстанымының нақтылығы анық көрінеді; –  ғаламтормен журналистерді жалғастырады; –  кемістікті Интернет – Ғаламтор қалай толтырды деген сұраққа ғалым бірнеше дәлел айтады; – Интернет ерекшеліктері: Интернетте де сөз бостандығы сақталады;  –  Интернет те баспасөз туралы заңға бағынуы тиіс; – басқа ақпарат құралдарынан артықшылығы – үздіксіз бүкіләлемдік қарым-қатынасты жасайды; – билік органдарынан баспасөз туралы заңға сәйкес қорғалады; – басқа ақпараттық-құралдардан айырмашылығы мен артықшылығы – мазмұн мен формасын қарай өз жүйесін үнемі өзгертіп, кодтарын жаңалап отырады; – Интернет арқылы ақпарат құралдары материалдарының таралуына мүмкіндік мол; – Интернет арқылы тек ақпарт қана емес, әр ұйымның өзі ішіндегі ақпарт көздері мен негізгі мәліметтері және т.б. жұмыс құжаттары қойылуына сәйкес кодтары да өзгереді; – әлемдегі құнды сирек кездесетін мәліметтермен жұмыс істеу мүмкіндіігнің молдығы; – ғалым Марат Барманқұлов осы тұста 1989 жылдың желтоқсан айында ғана ақталған қазақ халқының асқан ақыны Мағжан Жұмабаевтың шығармашылығы туралы айтады; – шығармаларының сақталған бір толық нұсқасы Стамбул қаласында бар екен. Ендеше үйдегі электронды байланыс арқылы Стамбул қаласындағы нұсқасын Интернет арқылы алуымызға болады; – Интернеттің әрбіреуге қолжетімділікті беретін артықшылығы дейді. Марат Кәрібайұлы Мағжан Жұмабаевтың шығармашылығы туралы жылы ниетпен, шын жанаашырлықпен, үлкен түсіністікпен айтады; – өмірбаянын ғана емес, шығармашылығын да терең білетіндігі анық байқалады; –  Интернет – ашық ақпарттық әлем. Бағдарламасы қуатты компьютер арқылы әлемдік ақпаратпен байланыстырады; – Интернетте авторлық құқықты сақтау мүмкіндігі жоқ; – телевидение мен Интернет – Ғаламтор симбиозы: Интернетпен журналистерді жалғастыра, жақындастыра түседі; – журналистердің әлеммен жақындасуы. Әлемдік даму, әлемдік мүдде мен ұлттық мүдде, халықтық ұстаным ара-жігін анықтауға мүмкіндік береді; – ақпараттық монополияландырды; – қоғамды, әлеуметті балама, көп пікірлі, ақпаратпен таныстырады. Түрлі ой мен пікірге жол ашады; – Интернет пен телевидениенің симбиозын талдай келе оның артықшылығы неде деген, неге қажет деген сұрақтарға журналист ретінде, ғалым ретінде дәлелмен, нақты дерекпен жауап береді; – ақпараттық ұтқырлығы, жеделдігі. Си-Эн-Эн компаниясының тәулік бойы көрсететін хабарларын қазір бүкіл әлем көреді; – әр елдің билеушілері бүгінгі күні барлық ақпартты осы Си-Эн-Эн арқылы таразылайды; – ғалым  Си-Эн-Эн компаниясынан көп жаңалықтар көреді; – қажетті ақпарттар алатын, журналистері тек қоғамынң мүддесі үшін қызмет ететін компания деген пікірді айтады; – ақпарттық компанияның тағы бір, ең негізгі артықшылығы туоралы келесі бір жерде мынандай сілтемені беуге болады; – ақпараттық компания әлемді өзгертеміз деген мәселені алға қоймайды дейді оның журналистері; – журналистер әлемді өзгерту керек деген ойды береді; – журналистердің хабар, ақпарт, бағдарламаларынан соң, көрермен тек қана әлемді өзгерту керек деген ойға келеді; – хабар түйінін, қорытындыны журналист айтпайды; – көрерменді сондай ойға әкелетін сюжет пен форманы ұсынады; – деректерді ұсынады, көрерменге береді; – көрермен өзі бағалап, өзі ой қорытады; – журналист қандай қорытынды, түйін жасау керектігін айтпайды;    – қазіргі журналистикадағы үлкен тәсіл, бағыт ретінде қолданып жүрген осы әдісті алғаш әлемге алып шығушы – Си-Эн-Эн компаниясы; – бүгінгі әлем журналистреі де бұқаралық-ақпарат құралдарының барлығына дерлігінде ой мен түйінді көрерменнің, оқырманның өзіне қалдыру әдісін дұрыс деп санайды; – ғалым осы зерттеулерінің нәтижесі ретінде жаңа ақпарттық кезеңнің сипаттарын қоғамды ақпарттық әлемді қалай игеруге қарай билеген заман келгендігін аңғартады; – Тед Тернердің жаңа әдістерін «хэдлаин-нюс», «нюс-интернейшнлді»  қолданды; –Тед Тренердің компанияны алға шығарудағы бірнеше тәсілдері жұмыс істеу стилі немесе бағдарлама, ақпараттарды қалай дұрыс орналастыру дегенмен алмастыруға болады; – СИ-Эн-Эн компаниясы қоғамдық ақпаратқа көңіл бөлуін екі бағытқа бөледі; – ақпарттар бірі – Америка үшін: жаңалықтар басқа мазмұнда, яғни берілетін жаңалықтарда әлемнің әр түпкіріндегі жаңалықтар мол қамтылады; – екінші – әлем үшін: басқа, Америка жаңалықтары молырақ, әлем жаңалықтары аздау; – әлемдік жаңалықтар ұлттардың нәсілдік тегі мен халықтардың көптүрлілігіне қарай дикторларды іріктеу мен журналистерді бөлуде бір-бірінен айырмашылығы мол; – «нон-стоп» – тоқтаусыз, тәулік бойғы жаңалықтар; –  «хэдлаин-нюс»  – негізгі жаңалықтардың белгілі бір уақыт аралығында қайталанып тұруы; – Америка Құрама Штаттарында Си-Эн-Эн хэдлайн-нюс, ал басқа жер жүзінің 105 елінде интернешл-хэдлайн-нюс ақпаттар хабары таратылады; –Марат Барманқұлов Си-Эн-Эн компаниясын  әлемдегі алғашқы жер серігі арқылы ақпарттар мен хабарлар тарататын және әлемді кең көлемде қамтыған, сонымен бірге әр елдің ерекшелігі мен беделіне қарай жұмыс жүргізетін, ең бастысы, Интернетпен біріге алған алғашқы арна ретінде жоғары бағалайды; – бұны ақпараттағы симбиоз деп қарайтыны да сондықтан деп түсіну керек; – Марат Кәрібайұлының еңбектерінің ішінде Америкалық Интернетпен біріккен арнаның ерекшеліктері мен жұмыс істеу тәсіліне, стиліне сипаттама жасайды; – ғалым үшін оның әр бір жеке үлгілерін талдаудың қажеттілігі неде деген сұрақтың жауабын өз елі үшін осындай жаңа арнаны жасау керек деген идеямен жалғасады; – Ресейдің, бұрынғы кеңес өкіметі құрамында болған мемлекеттердің мүмкіндіктері де толық зерттелген; – Қазақстан өзінің ақпараттық жүйесін жаңа әлемдік өзгерістермен ұштастыруы керек деегн идеяны алға шығарады; – ақпарат тек Қазақстан үшін ғана емес, Қазақстаннан шығатын, Қазақ елін әлемге таныстыратын ақпарттық канал болуы қажет дейді; – ғалым Марат Барманқұлов электрондық БАҚ- тың алғашқы үлгісін береді. Зерттеушінің осыдан 20-жылдан бұрын айтқан ойлары жыл өткен сайын қоғамдық өмірде маңызды орын алып қана қойған жоқ, Қазақстан бұқаралық-ақпарт көздерінің қызметіне айналды; – БАҚ-тың жаңа сапасымен бірге барлық қоғам дамуының белгісі — ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың дамуы, ТВ-ның сандық қалыпқа көшуі алғаш рет ғалым зерттеулерінен басталған; – зерттеуші теледидар мен Интернет симбиозы арқылы қоғамдық пікірді қалыптастыру, жас ұрпақты тәрбиелеуде ықпалы зор  контенттің де  әсеріне назар аударғандығын анық байқаймыз. ҚР Журналистика академиясының президенті Сағымбай Қозыбаев Марат Барманқұлов ғаламтор әлемі мен БАҚ болашағын жаһандық кеңістікте ғалым ретінде бағалайды. «Оның есімі көзі тірісінде әлемнің басқа елдерінде танымал болды.  Марат Барманқұлов тек журналистика саласы жайындағы кітаптарды жазған жоқ, ол керемет түркология жайындағы басылымдардың авторы. Оның барлық шығармалары интернационализм мен толеранттық идеяларға толы. Ол ойлар барлық уақытта өзекті болмақ» [23]., — деген баға береді.

2.2. Қазіргі ақпарат өнері: ақпартты монополиялау, деректерді «монтаждау», ақпаратты таңдау, экономикалық ақпарат, ақпарат және халық пен билік, ақпарат және жарнама ақпараттағы видеоқатар т.б.

  Қандай қоғам, қандай мемлекетттің де экономикалық, әлеуметтік, рухани, материалдық деңгей-дәрежесі ақпаратпен ғана қуатты. Осы тұста ғалым кез келген қоғамның басты күші – ақпаратта дегенді айтады. Ақпарат пен хабарда  да барлық қызықты да, тартымды және қоғам үшін қажет жағдай мен оқиғалар өтіп жатады. Мемлекет пен қоғам журналистің ақпартынсыз ешкім де, ештеңе де емес. Ендеше қоғамдағаы ең басты күш – ақпарат. Ғалым қай кезде де журналистикадағы ең басты мәселе – ақпарт пен деректе дегенді анықтай келіп, халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның (Екатеринбург, 1995) ең өзекті мәселесінің өзі де – дерек арқылы не айтады, дерек нені дәлеле ету керек, бір сөзбен айтқанда дерек не үшін керек деген қарапайым сұрақты талқылағандығын айтады  Журналистиканы зертетуші ғалымдардың бірі – таза дерек пен таза шындық немес ақиқат дегеніміз қоғам үшін болатын, бар нәрсе ме? Осы сұрақтар төңірегінен бастап, қоғамдағы өзгеретін тұстардың бар екендігін, және өзгермелелілік қоғам үшін қажет, адамдар болашағы үшін екрек тұс болса, онда оны бар қалпында қабылдауымыз керек деегн ойды жалғастырады. Ғалымның бұл ойы Кеңестік кезеңнен кейінгі нарыққа қарай қадам басқан алғашқы жылдарға тән еді. Нарықққа әлі де үйрене қоймаған, қоғамдағы ұжымшылдық пен жалпыхалықтық ортақтыққа сана сенген қоғамдағы бұрынғы журналистердің пікірінің өзгеруінің күрделі де оңай болмайтындығын а түсінстікпен қарау керектігін жеткізеді. Бұған дейін біз шындық, дерек деген тұста объективті түрде баға беріп келсек, енді шындық пен дерекке субъективті баға беретін тұстарымыз көп. М. К. Барманқұловтың ғылыми  шығармашылық және журналистік тәжірибесіндегі қызығушылығының ауқымы кең, әрі  алуан қырлы.  Ғалымның «Возможности космического ТВ» (1997ж.) және 1998 жылы шыққан «Телевидение: деньги или власть?» кітабында   теледидар мәселелері мен қоса Қазақстандағы телехабардың жаңа даму бағыттары, 1990 жылдар басында нарық жағдайына ыңғайланған коммерциялық телерадиокомпаниялардың пайда болуы осы кезеңдегі жаңа қатынасқа бейімделуі жөнінде зерттеуші көзімен, журналист көзімен, кей тұста көрермен көзімен  өз ой-тұжырымдарын береді.Ұлттың, халықтың, қоғамынң құндылықтары өзгереді. Бұл құндылықтар қоғамдағы саяси-экономикалық қатыанстарға да тәуелді болады. Ендеше ақпарт осы әлеуметтік-экономикалық, саяси-экономикалық мәселелерді шешуде негізгі жетекші насихаттаушы болуы шарт. Бұған дейін ақпарат насихататушы, дем беруші болып келсе, енді бастамашыл ғана емес, тәжірибеде алғаш өзінен бастаушы ретінде де қызмет атқаруы тиіс. Ғалым өзгерген қоғамның 6 түрлі дерек пен ақпарт түрлерін анықтап көрсетеді. 1. Ақпараты жоқ қоғам – әрекетсіз қоғам. 2. Ақпарат қоғамның негізгі шындығын,  түйіндерін, басты мәселелерін шеш алмайды. 3. Ақпарат қоғам шындығын әдеппен, барынша салқынқандылықпен жеткізеді.   4. Ақпарат қоғамның шындығын түрлі көзқараспен, сан алуан пікірлермен, бірнеше ойлармен береді. 5. Ақпарат қоғам шындығын қоғамдағы бар қалпынан да көркем жеткізеді, шынайы суреттейді. 6. Ақпарат берушілер дерек пен жағдайда өздері жасайды, болар жағдайды, айтар жаңалық, хабарды өздері түсіреді, өздері қолдан жасайды. Экономикалық ақпарат. Журналистикада да әр кезеңнің алға шығаратын тақырыптары болады. Бұл тақырыптардан алыс кетуге болмайды. Ескерусіз қалдыруға таға келмейді. Англияда осы кезеңінің ең басыт ақпараты деп – қаржылық-экономикалық ақпараттарады алға қойды. «Файнэншнл таймс» газеті Англиядағы ең басты газеттердің біріне айналды. Газет беттері кестелер мен бағаларды, акция рейтингтерін көрсететін материалдармен толыққан. Рейтер ақпарттық агенттігі экономикалық жағынан тұрақты болып қана қойған жоқ, америкалық ең ірі агенттіктің бірін сатып алды. Басты себебі – экономикалық қуатының күштілігініде, қаржылық тұрақтылықта. Шетелдік басылымдарда бизнес-ақпарат блок, қосымша ертінде ұсынылады. Ғалым нарықтық кезеңдегі баспасөзге қажет бизнес-жоспардың негізгі бөліктерін ұсынады. 1. Шығындар. 1.1. Жалпы редакциялық шығындар деп оны 22 түрге бөледі. 1.2. Баспа және өндірістік шығындар бұл 28-ге бөлінеді. 2. Табыстар. Газет тиражын таратудан түскен табыстан бастап дивидендтермен 6 түрге жіктелген. Ғалым бұқаралық-ақпарат құралдары үшін жаңа нарықтық қоғам туғандығын, осы тұста әр басылымның өз экономикалық есептерін жүргізуі мен оған сауатты бақылау жасаудың қажеттілігін айтады. Қазақстандық БАҚ бұған әлі дайын еемс. Бұл қоғамның мүддеден айырылуына ықпал етеді. Ақпарат – тұрмыстың санадағы іс-әрекеті. М.К. Барманқұлов – Қазақстанда Интернеттің пайда болуына байланысты оның БАҚ орынын алғаш талдаған және оның электронды БАҚ пен оның жаңа өзгерген  қоғам дамуына, біздің тұрмысқа ықпалын қарастырып, Дүниежүзілік Тораптың болашағына көз жіберген, болжау жасаған Қазақстанның алғашқы зерттеушісі. Интернет пен телевидениені біріккен ақпарт құралы деп емес, симбиоз деп зерттеу екйінгі кездері де байқала бастады. Соның бірінде – Н. Ибрагимов сайттар мен блогтардың бағыттарын зерттеген мақаласында осы тұсқа өзгеше назар салады. «Существование Интернета зависит в первую очередь от технических составляющих — информацию мы получаем с экрана монитора. Это приближает интернет к телевидению, но в отличие от телевидения, в режиме он-лайн мы имеем богатый выбор сайтов, блогов. В связи с этим интернет становится в последние годы широко распространенным средством массовой информации для определенной аудитории» [24,72]. Журналистикадағы басты мәселе – ақпарат. Ақпараттың қоғамға ыңғайлы жетуі, қоғамдық санаға әсері, қоғаммен араласуы. Ақпарат қоғаммен қаншалықты араласа алды деген мәселеде бұқаралық-ақпарат көздерінің орны да ашылады. Газет пен радиодағы бұқаралық-ақпараттың орны, хабар мен бағдарламаның мақсаты анықталып келсе, ендігі жерде телевидение мен Интернеттің ақпараттың қызметі талқыға түсті. «Важно не только информировать, но знать, как эта информация трансформировалась в сознании аудитории. Для этого существуют зондажи, опросы общественного мнения. Они позволяют корректировать  информацияию, чтобы посланная информация была адекватна усвоенной» [9, 47]. Ақпараттың монополиялануы. Ақпараттың қоғамдық рөлінің көтерілуі – қаржылық қатынастарымен де байланысты. Ғалым ақпарттың қаржылық сипаттарын монополиялық сипатымен анықтайды. Оған мысал ретінде Франциядағы бұқаралық-ақпарт құралдарының 1984 жылғы заңдарын алға тартады. Францияда ақпарттық акциясының бір иеленушінің қолында болуын қаламайтындығын, неғұрлым акционерлердің санының көп болуына назар аударатындығын айтады. Кез келген БАҚ –ныда иеленушінің иелігі 10 %-дан аспауын қатты қадағалайтын. Қаржылық жариялылық үшін басылым тиражы, жылдық қаржылық есеп, негізгі акционерлерінің тізімін, 20 % -дан артық акция  сатылымы туралы мәліметтерді беріп отырулары тексеріліп отырады. 1986 жылдан бастап 10 %  көтеріліп, 25 % жетті. Бұндай мәліметтер не үшін керек?   Қазақстан үшін бұндай мәліметтер БАҚ басылымдарының арасындағы концентрацияны ұстау үшін қажет. Мысалы «Караван» газетінің жұмалық номерінің тиражы барлық қазақстандық басқа газеттердің тиражына тең. «Караван» өз телеарнасын жасай алмады. Енд қазір «Караван» КТК телеарнасын сатып алуда деегн ақпаратты береді. «Караван» барлық жарнаманы өзіне алып алған. Ғалымның осы тұстағы пікірінң өзі ұлттық, халықтық, мемлекетті құрайтын басты ұлттың мүддесі үшін күрес екені пікірлерінен байқалады. Ғалым «Караван» газетінің тиражы мен оның Қазақстан ақпараттық кеңістігіндегі орнына шек келтірмейтіндігін айта келіп, тек кез келген шет елде соның ішінде мысалға алып оытрған Францияда , басылымның ең басты мақсаты – мемелекет тілі мен мәдениетін, беделін көтеруге қызмет. Осы тұста Л.Ширончикованының пікірі назар аударарлық. Ғалым әлемнің дамыған елдері, Еуропа елдері мен Шығыс елдерінде БАҚ монополиясын шектеуге тырысатындықтарын айтады. Оған мысалды төмендегідей келтіреді. (Мәліметтер 1980-1990 жылдар бойынша). 1. Англияда 6 күнделікті, 7 жексенбілік газеттердің тиражы – әрбірінікі 1 млн-нан асады. 2. Германияда 2 күнделікті газеттің – 1 млн-нан астам тиражы бар. 3. Жапонияда 5 күнделікті газеттің тиражы – 2 млн-нан асады, 2 газеттің тиражы – 10 млн-нан асады. Бұндай мәліметтер не үшін керек деген тұста ғалым БАҚ үшін ең бастысы – ақпарттың біржақты болып қалмауы, сондықтан да акционерлер санының мол болуы мен бәсекелестікке қатты көңіл бөлінетінін айтады. Мульти-медиа. Бұқаралық-ақпарт құралдарын монополиялау мен бірге қатар мульти-медиа үрдісі қатар жүріп жатыр. 1. Конглометрлердің құрылуы. Газет-журнал, кітап шығару, теледидар, радиобағдарламалардың басын қосып, бір қолға жинау. 2. Бұндай біріктіру кейде журналистикамен байланысты бола да бермейді. 3. Англияда БАҚ-тың үлкен жаһандық  империясын Руперт Мэрдоктың есімімен байланыстырады. 4. Францияда Ашетт мульти-медиасының қол астында. Оның 1981 жылғы айналымы 7,8 млд. Франкті құраса, 1989 жылы -29 млд.франкті, 1995 жылы – 38 млд. Франкті құраған. Әр сандар арасындағы өсім 5 есе. Ашеттің қызметінің 40 % кітаптар мен басылымдарды тарату. Ашетт өз қолына оқулықтардан бастап, энциклопедия, кішкене жолсеріктерді шығаруға дейін алған. Жылына 50 млн кітап шығарады. Ашетт Германияның Бертельсман компаниясына ғана жол береді. Ақпарат және саясат беделі. 1.Кез келген өз ісіне адал қарайтын журналист ең бастысы – шындықпен байланысты ғана ақпарат тарту деп біледі. 2.Саясаткерлер, керісінше, ақпарат – саясаткерлердің мүддесіне қызмет ететін, саясаткерлердің көзқарасы негізінде ұсынылуы тиіс. Саясат үшін ақпарат олардың беделіне нұсқа келтірмей, ел алдында айтқан ой-пікір, көзқарастарын дәледейтін, қоғамның оң бағытта дамып жатқандығын көрсететін бейне ретінде де танылады. 3.Кей тұстарда театрланған көрсетер де бола береді. Театрланған көрісітерді барынша ашық көрсетуге, саясаткерлердің мүддесіне қызмет етуге теледидардың ең тиімді бұқаралық-ақпарат көзі екендіігн айтады. Мысалы, Б.Клинтонның флейтада ойнауы, рождество тағамдарын даярлауын түсірген тұстар – саясаткерлердің халыққа жақындауы үшін ойнаған ойындары. 3. Теледидар арқылы саясаткерлер рөлдерінің алғашқы немес нұсқа үлгілерін тауып алуға болады. Мысалы, В.Жириновский (Ресей) Ли Пеннің (Франция) бейнесін еске түсіреді. 4. Саясаткерлердің түрлі театрланған көріністері сайлау алды науқанда анық көрінеді. М.Барманқұлов саясаткерлердің елдің әр түкпіріндегі халықпен араласқан кездерінің түсірілімдерін, спортпен, қоғамдық-әлеуметтік іске араласқан тұстарын мысалға келтіреді. 5. Теледидар шындықты көрсеткісі келеді. Саясаткерлер теледидарды өз маркаларын демонстрациялау үшін жақсы көреді. Саясаттың бар шындық бетін көрсете алмаса да, теледидар реванш алады. Кей тұста теледидар саясатта өтірікке де барады. Бірақ артынан бұл өтірік шындыққа да айналуы мүмкін. Теледидар осы тұста ұтады. Қоғамға саясаткерді жасап шығарады. Деректерді монтаждау. Журналистердің аудиторияның талап-тілегіне қарай жасалған, таңдап алған ақпараттары әлі де толығымен тарайтын ақпарттар емес. Монополияландырумен көрермендерге көрінбейтін қосымша өңделімі жүреді. Кез келген көзқарасты, пікірді ешқандай комментарийсіз, кіріспе, дискуссиясыз таңуға болады. Бірақ дерекке қатысты келесі мәселелер ескерілуі тиіс. 1. Дерек жаңа, алғашқы ақпарат. Екінші жеткізуден емес. 2. Журналистер деректің ақпартпен бірге берілгендігін қаламайды. Тек деректің өзі ғана берілуі – ақапартты зерттеуге, ашып, анықтауға, — монтаждауға мүмкіндік береді. 3. Тек дерктің берілуі – журналист үшін қоғамның қажетіне қаарй шешу мен ақпарт берушінің мүддесіне қарай бұрылуына жағдай жасайды. 4. Аудиториямен мақсатты жұмыс істеудің бірнеше тәсілдері бар. Оларға: а) деректерді іріктеу; ә) ақпаратты теңдестіру; б) музыкамен әрлеу; в) ақпарттық бояуды жатқызуға болады. Деректерді іріктеу көбіне-көп журналистің ұстанымы мен мүддесіне қызмет етеді. Кей тұстарда тапсырыс берушінің мақсаты алға шығады. Деректерді қатал талдау мен ақпартты ұсақтатту бір медальдің екі жағы сияқты. Деректерді шындықтан, қоғамдық өмірден алыстататын бірнеше себептер қатарына ғалым – іріктеудегі бірізділік, жаһандық үнсіздік,  ақпараттағы көркемдік, қоғамды тартатын бояудың жоқтығы т.б. атайды. Ақпарат және жарнама. Нарықтық қоғамдағы басылым үшін ең үлкен  қаржы көздерінің бір – жарнама. Осы тұста Англияның газеттерінің бағаларының түсіруі арқыыл тираждарын көбейтуі, бұл тираждардың көбею себебі жарнаммен байланысты болған 20-ғасырдың соңғы кезеңіндегі журналистика тарихына шолу жасайды. Англияның «Ньюс интернешл» компаниясы 1994 жылы жарнаманы жариялаудың негізінде 15 % табысқа қол жеткізіпті. Жалпы табысының 15% таза жарнама көздері арқылы түскен. «Таймс» газеті түр мен түске мол мән бере отырып, жарнаманың қаржылық көздерін өсіріп отыр. Ал Францияда жарнама ісі жарнаманың жиналуы мен өндіріс, таратылу, оратлықтардан жарнамалық кеңістіктің сатып алуына баса көңіл бөледі. Жарнаманы әр орталықтардан жинап ала отыырп, жарнама орталықтары арасындағы бәсекеге жол ашады, әрі баға тарифін түсіруге мүмкіндік береді. Теледидардағы жарнаманы кім қояды, қай арна өзіне орналастырады деегн тұста шетелдік теледидар арасындағы үлес салмақтарына талдау жасайды. Жарнама мен ақпараттың өндірспен байланысына, қоғам, тұтынушымен байланысына және нарықпен қатынасына қатысты жүргізілетініне талдау жасайды. Теледидардың рейтингісін көтеріп немес түсіруге де жаранманың әсері бар. Сондықтан да жарнамаға қатысты бірнеше кезеңдерді еске ұстау керектігі түсіндіріледі. 1. Жалпы нормалар. Кез келген жарнама нақты және әдепппен орындалып, шындықпен байланысты болуы керек. Тұтынушыны адастырмауы керек. Балаларға арналған немесе балалар араласқан жарнама ерекше анзарға алынуы қажет. Оның балалар өміріне әсері, психологиялық әсері зерттелуі тиіс. 2. Ұзақтығы. Жарнаманың ұзақтығы жалпы күндізгі көрсетілімнің 15% аспауы қадағаланады. 3. Формасы мен берілуі.  Оптикалық және акустикалық жағынан басқа бағдарламалардан бөлек болуы. Блокпен жіберілуі. Жасырын камера арқылы жарнама түсіруге тыйм салынады. Жарнамада жаңалықтар мен өзекті саяси бағдарламалардағы тұлғалар көрінбеуі керек. 4. Жарнаманың қосылуы. Жарнама бағдарламалар, хабарлар арасында қосылады. Ғалым М.Барманқұлов жарнаманың сипаттарына мән бере отырып, қазақстандық жарнама өнімдеріне талдау жасайды. Әсіресе Т.Бекмамбетов пен Б.Қилыбаевтың жарнамалық видеклиптерінің көркемдік және шеберлік сырына тоқталады. «Дүниежүзі тарихы» сериясы бойынша түсірген бірнеше жарнамаларындағы көркем суреттер, дәл алынған персонаждар ғаан еемс, дәл айтылған сөздер де жарнаманың бояуын одан сайын көркейте түскен. Мысалы, «Ждем-с!», «Всемирная история. Банк Империал», «Надо же, не обманули!», «Так ведь пость, матушка. До первой звезды нельзя!» «Звезду Суворову Александру Васильевичу !»  деген слогандар ел есінде қалып қоюы жарнаманың да қоғаммен араласатындығының, ақпаратты жеткізіп қана қоймай, тіпті артығырақ беруге де мүмкіндігі бар екендііг дәлелденеді. Ғалым, тележурналист Марат Барманқұлов – 1990 жылдардың соңында тележурналистикадағы барлық өзгерістерді зерттеу нысанынан тыс қалдырған жоқ. Зерттеушінің әр бағдарлама, әр хабарға жасаған талдауларынан бастап, оны шетелдік бағдарлама, хабарлармен салыстыруы – соған орай ой, пікір тұжырым жасау бүгінгі күн үшін өзекті. Қорыта келгенде, тележурналистикадағы жаңалықтар жалпы бұқаралық-ақпарт көздерінң негізгі бір тармағының тың форматы ретінде қарастырылды.

  – Қандай қоғам, қандай мемлекетттің де экономикалық, әлеуметтік, рухани, материалдық деңгей-дәрежесі ақпаратпен ғана қуатты;– ғалым кез келген қоғамның басты күші – ақпаратта дегенді айтады. Ақпарат пен хабарда  да барлық қызықты да, тартымды және қоғам үшін қажет жағдай мен оқиғалар өтіп жатады. Мемлекет пен қоғам журналистің ақпаратынсыз ешкім де, ештеңе де емес. Ендеше қоғамдағаы ең басты күш – ақпарат; – бұған дейін ақпарат насихататушы, дем беруші болып келсе, енді бастамашыл ғана емес, тәжірибеде алғаш өзінен бастаушы ретінде де қызмет атқаруы тиіс;– ғалым өзгерген қоғамның 6 түрлі дерек пен ақпарт түрлерін анықтап көрсетеді: қпараты жоқ қоғам – әрекетсіз қоғам. 2. Ақпарат қоғамның негізгі шындығын,  түйіндерін, басты мәселелерін шеш алмайды.3. Ақпарат қоғам шындығын әдеппен, барынша салқынқандылықпен жеткізеді. 4. Ақпарат қоғамның шындығын түрлі көзқараспен, сан алуан пікірлермен, бірнеше ойлармен береді. 5. Ақпарат қоғам шындығын қоғамдағы бар қалпынан да көркем жеткізеді, шынайы суреттейді. 6. Ақпарат берушілер дерек пен жағдайда өздері жасайды, болар жағдайды, айтар жаңалық, хабарды өздері түсіреді, өздері қолдан жасайды;– нарықтық кезеңдегі баспасөзге қажет бизнес-жоспардың негізгі бөліктерін ұсынады;– ақпараттың қоғамға ыңғайлы жетуі, қоғамдық санаға әсері, қоғаммен араласуы. Ақпарат қоғаммен қаншалықты араласа алды деген мәселеде бұқаралық-ақпарат көздерінің орны да ашылады;– газет пен радиодағы бұқаралық-ақпараттың орны, хабар мен бағдарламаның мақсаты анықталып келсе, ендігі жерде телевидение мен Интернеттің ақпараттың қызметі талқыға түсті; – ақпараттың қоғамдық рөлінің көтерілуі – қаржылық қатынастарымен де байланысты;– ғалым ақпараттың қаржылық сипаттарын монополиялық сипатымен анықтайды; –БАҚ үшін ең бастысы – ақпараттың біржақты болып қалмауы, сондықтан да акционерлер санының мол болуы мен бәсекелестікке қатты көңіл бөлінетінін айтады;– бұқаралық-ақпарт құралдарын монополиялау мен бірге қатар мульти-медиа үрдісі қатар жүріп жатыр: 1. Конглометрлердің құрылуы. Газет-журнал, кітап шығару, теледидар, радиобағдарламалардың басын қосып, бір қолға жинау.2. Бұндай біріктіру кейде журналистикамен байланысты бола да бермейді.3. Англияда БАҚ-тың үлкен жаһандық  империясын Руперт Мэрдоктың есімімен байланыстырады. 4. Францияда Ашетт мульти-медиасының қол астында;– кез келген өз ісіне адал қарайтын журналист ең бастысы – шындықпен байланысты ғана ақпарат тарту деп біледі;– саясаткерлер, керісінше, ақпарат – саясаткерлердің мүддесіне қызмет ететін, саясаткерлердің көзқарасы негізінде ұсынылуы тиіс. Саясат үшін ақпарат олардың беделіне нұсқа келтірмей, ел алдында айтқан ой-пікір, көзқарастарын дәледейтін, қоғамның оң бағытта дамып жатқандығын көрсететін бейне ретінде де танылады; – театрланған көрісітерді барынша ашық көрсетуге, саясаткерлердің мүддесіне қызмет етуге теледидардың ең тиімді бұқаралық-ақпарат көзі екендіігн айтады;– теледидар арқылы саясаткерлер рөлдерінің алғашқы немес нұсқа үлгілерін тауып алуға болады. Мысалы, В.Жириновский (Ресей) Ли Пеннің (Франция) бейнесін еске түсіреді; – теледидар шындықты көрсеткісі келеді. Саясаткерлер теледидарды өз маркаларын демонстрациялау үшін жақсы көреді. Саясаттың бар шындық бетін көрсете алмаса да, теледидар реванш алады; – журналистердің аудиторияның талап-тілегіне қарай жасалған, таңдап алған ақпараттары әлі де толығымен тарайтын ақпараттар емес;– монополияландырумен көрермендерге көрінбейтін қосымша өңделімі жүреді; – дерекке қатысты келесі мәселелер ескерілуі тиіс: дерек жаңа, алғашқы ақпарат. Екінші жеткізуден емес. Журналистер деректің ақпартпен бірге берілгендігін қаламайды. Тек деректің өзі ғана берілуі – ақапартты зерттеуге, ашып, анықтауға, — монтаждауға мүмкіндік береді. Тек дерктің берілуі – журналист үшін қоғамның қажетіне қаарй шешу мен ақпарт берушінің мүддесіне қарай бұрылуына жағдай жасайды. Аудиториямен мақсатты жұмыс істеудің бірнеше тәсілдері бар;– деректерді іріктеу көбіне-көп журналистің ұстанымы мен мүддесіне қызмет етеді;– нарықтық қоғамдағы басылым үшін ең үлкен  қаржы көздерінің бірі – жарнама,– теледидардың рейтингісін көтеріп немес түсіруге де жаранманың әсері бар. Сондықтан да жарнамаға қатысты бірнеше кезеңдерді еске ұстау керектігі түсіндіріледі; – М.Барманқұлов жарнаманың сипаттарына мән бере отырып, қазақстандық жарнама өнімдеріне талдау жасайды; – Т.Бекмамбетов пен Б.Қилыбаевтың жарнамалық видеклиптерінің көркемдік және шеберлік сырына тоқталады;

Қорытынды

 Диплом жұмысының тақырыбы қазақ журналистикасының  қоғамдық ортаны мол қамтитын бөлігі телевизияға арналды. Соның ішінде тележурналистиканың алғашқы зерттеушісі Марат Кәрібайұлы Барманқұловтың еңбектері қарастырылды. Қазақ телевизиясының теориялық мәселелері мен оның алғашқы хабарлары мен түсірілімдері, бағдарламалары мен жаңа жанрлық түрлері туралы айтқанда еске бірінші болып түсетін профессор Марат Кәрібайұлы Барманқұлов. Диплом жұмысында қазақ телевизияның теориясының негізін қалаушы, алғашқы теледидар бағдарламалары мен түсірілімдерін жасаушы, құрушы, журналист еңбектері талданды. Ғалымның осы саладағы еңбектерінің сипаты мен жалпы қазақ телевизиясына әкелген жаңалықтары мен жаңа жанр түрлері туралы таратыла айтылып, жаңа кезеңдегі ақпарт өнері, оның қоғаммен, ел саясатымен байланысы, ортаға ықпалы жөніндегі ой-тұжырымдары қарастырылды. Бүгінгі жаһандық өзгерістерді ақпарат пен оның таратылуы мен жетікізілуі, қоғаммен байланысы, орта сипатарын негізге алуды есепке алу, жаңа технологиялық әлем сияқты БАҚ-тың басты құрамдас бөліктерінсіз елестету мүмкін емес. Сондықтан да жаңа әлемдік ортада Қазақстандық баспасөз үшін де өз мүмкіндіктерін, өзінің жаһандық ақпараттық кеңістіктегі орын анықтап алмай, ел мен жерді әлемге танытудың мүмкін еместігі белгілі. Осы тұрғыдан келгенде қазақстандық ақпарттық кеңістіктегі жаңа серпілістермен, тың өзгерістер, соны технологияның кеңінен қолдану қажеттілігі күннен-күнге қажеті артып келеді. Қазақ баспасөзінің жаңа әлемдегі жаңа серпілістері деген тұста тұтас қазақ журналистикасы мен жекелеген қазақ журналистерінің де орны ерекше. Қазақ журналистикасындағы өзгеше атымен мәлім тұлғалардың бірі – Марат Барманқұлов. М.Барманқұлов есімі –  журналистикадағы «тұңғыш» деген сөзбен тіркесетін ғалымдардың бірі.   М.К. Барманқұлов журналистика, теледидар, мәдениеттану, түркітанудан  20 астам еңбек қалдырған.  Бұған дәлел –  ғалымның түркітану мәселелріне арналған «Хан…Иван», «Наследники Белого лебедя» (1995ж.), «Тюркская Вселенная» (1996ж.), «Хрустальная мечта тюрков о квадронации» (1999ж.) және т.б. кітаптары

 Ғалым, тележурналист Марат Барманқұлов – 1990 жылдардың соңында тележурналистикадағы барлық өзгерістерді зерттеу нысанынан тыс қалдырған жоқ. Зерттеушінің әр бағдарлама, әр хабарға жасаған талдауларынан бастап, оны шетелдік бағдарлама, хабарлармен салыстыруы – соған орай ой, пікір тұжырым жасау бүгінгі күн үшін өзекті. Ақпараттық технологияның Ғаламтормен (Интернетпен),  теледидар бағдарламаларының қолжетімділігі мен кең көлемде, жылдам, ұтқыр жетуіне мүмкіндік жасайтын басты мәселелерді анықтайтын кез жеткендігін, ақпарттық кеңістікке жаңалық пен өзгерістер енгізуді талап етер қоғам  керектігін айтты. «Телевидение: деньги или власть» еңбегінде ғалым тек Қазақстандық ғана емес, ТМД және жақын шетелдердің тележурналистика мәселелеріне арналған. Ғалым тележурналистикадағы интервью, конференция, «дөңгелек үстел», телекөпір, репортаж, очерк, деректі фильм, ток-шоу сияқты сол кезде жаңа пайда болып, сәнге айнала бастаған журналистика жанрларына талдау жасайды. Танымал бағдарлама, телехабар т.б. тележобаларымен әйгілі Си-Эн-Эн және Би-Би-Си компанияларының танымдық ақпараттарының әрекеттері туралы талдау береді. Алғаш рет жарнама бизнесі, оның телехабарлармен байланысы, жарнаманың ұсынылуы, ұзақтығы, қосылуы т.б. өз кезеңі үшін беймәлім тұстарды таразылып көрсетеді. М.Барманқұлов еңбектері қазақ журналистикасында жаңа ақпараттық кеңістікті өзге таныммен, қоғамға қажет қалыппен анықтауымен құнды. Диплом жұмысының мақсаты етіп    М.Барманқұловтың қазақ телевизиясының теориясы мен практикасының негізін қалаушы екендігін анықтауды алдық.

  Диплом жұмысында алға қойылған төмендегі міндеттер негізінде ғылыми жұмыс екі тарауға әр таару екі-екі бөлімдерге бөлінді. – М.Барманқұловтың қазақ тележурналистикасының теориясы мен практикасының өзіндік ерекшеліктерін ашқан еңбектерінің мәнін көрсету;

  – ғалымның теледидардағы очерк пен телефильмнің арақатынасы туралы ой-тұжырмдарын айқындау;

  – өткен ғасырдың соңғы ширегіндегі қазақ теледидарындағы жаңа жанрларға(телекөпір, баспасөз конференциясы, ток-шоу, дөңгелек үстел т.б)   берген түсініктемелері мен пікірлерінің өміршеңдігін ашу;

  – Марат Барманқұловтың ғаламтор және жаһандық кеңістіктегі БАҚ болашағы жөніндегі еңбектерінің қазақ тележурналистикасындағы орнын көрсету;                                                                        –   ғалымның теледидармен біріккен Интернет симбиозы туралы ойларына түсінік беру; – қазіргі ақпарат өнері: ақпартты монополиялау, деректерді» монтаждау», ақпаратты таңдау, экономикалық ақпарат, ақпарат және халық пен билік, ақпарат және жарнама ақпараттағы видеоқатар т.б. берген анықтамалары мен оның қызметтері, қоғамдық мәні туралы пікірлерін айқындау.

  Зерттеуде бірнеше еңбектер негізге алынды: 1. М.Барманқұлов еңбектері. 2. Қазақ журналистикасы жайындағы іргелі еңбектер алынды.

  Дипломдық жұмысты жазу кезінде  түрлі талдау және салыстыру әдістері қолданылды.

«1.1. Теледидардағы очерк пен телефильм сипаттары» бөлімі бойынша ғалымның очерк пен теледидар, телефильм қатынастары талданды.– Тележурналистиканың жанрларын қоғам өзгерісінің бір негізі деп қана емес, қоғамдық ой-сананы өзгертуші күш деп бағалайды;  – қазіргі кезге дейін түрлі пікірлер мен ойларды жинақтайтын жарнама бизнесіне, қазақ журналистикасындағы жарнаманың орнына, жарнаманы берудің  жолдары мен әдіс-тәсілдеріне назар салады;  – әлемнің назарын өзіне енді ғана аудара бастаған шақта, Қазақстан журналистикасы үшін белгісіз беттер болып отырған Интернет  журналистика мен радиожурналистиканың мәселелерін таразыға тартады; – БАҚ-тың болашағы ғаламдық кеңістіктегі Интернет журналистикамен байланысты болатындығын жазды;  – Интернет пен телевизиялық ақпарт құралдарының сипаттарына дейінгі зерттеулерінде жанр ерекшеліктерін ашқан еңбектері бар; – қазақ телефильмдерінің баста сипаттары қандай болуы керек деген сұрақтарға «Телевидения: деньги или власть» кітабында айтады; – ақпарттық кеңістіктен жаңалық іздейтін халыққа сол қажеттілікті тауып беру арқылы БАҚ міндеті де шешіледі. М.Барманқұлов 20-ғасырдың соңғы он жылдығындағы қазақ теледидарындағы өзгерістерге талдау жасайды; – ортақтықтары:нақты бір бағдарламаға тән сипаттар ашық анықтала бермейді, телеарналардағы бағдарламалар бірін-бірі қайталайды, жаңалықтарды қайта жаңалау жоқ;– М.Барманқұлов осы айтылған мәселелерді шешудің жолдары қандай деген тұста тағы да Англияның спутникпне таратылатын Би-скай-би арнасын мысалға алады;– телефильмдердің негізгі ерекшеліктерін айтпастан бұрын ғалым осы жылы, 1994 жылы Англия кинематографистері Алматыға келіп, телесериал түсіреді;– кинобайқаудың басты ұстанымы – «араласпау ұстанымы»;–  телефильм, телеочерктегі басқа әдістердің барлығына тән ортақтық – кейіпкер өміріне араласу, яғни әдеттегі қалыптасқан жүйесін бұзу, өзіне назар аударылады, ең қиындығы кейіпкердің өз бейнесін жоғалтуы мүмкін; – көбіне көп «жасырын камера», «әдеттегі камера», «ашық камера» қолданылуы мүмкін; .  – деректі негізге алу – публицистиканың негізгі саласы;–  публицистика – нақты жағдайларды суреттеп, деректер мен адамдар жайындағы көркемдік шешім, ой, түйін; – телефильм –  теледидардағы очерк. Дерекке негізделе отырып, кейіпкердің басқаға үлгі болатын, қоғамға қажет мінез сипаттары ашылады.« 1.2. 20-ғасырдың соңғы ширегіндегі теледидардағы жаңа жанрлар (телекөпір, баспасөз конференциясы, ток-шоу, дөңгелек үстел т.б)» бөлімінде ғалым осы саланы зерттей келіп келесі негізгі көзқарастер мен пікірлерді ұсынады.

– Кеңестік жүйе өзгеріп, адамдар қоғамнан оның өзгеріс себептерін, келешектегі қоғам сипатын тануға талпынды. Осы тұста теледидар ақпарттық құрал көздерінң бірі ретінде қоғамның барлық сипаттарын, өзгерістерін ашып көрсетуі қажет болды;– жаңа формат, жаңа ұғым, жаңа қалып, жаңа мазмұн, керек болары белгілі. Ғалым тележурналистиканың жанрларын жіктеп талдайды;– бұған дейін теледидарда бар, жұртшылық көріп жүрген бағдарламалармен бірге, бұрынғыларға ұқсас немесе солардың өзгерген форматтары туралы талдаулар жасалған;

– тележурналистика – бұқаралық ақпарат құралдарының қазіргі таңдағы негізгі  салаларының бастыларының бірі; – ақпарат тарату мүмкіндігі мен оны көркемдеу, жеткізу сипаттарымен өзгешеленетін, қоғамдық санаға әсер ете алатын, рухани нәр мен эстетикалық тағлым  беретін құрал түрі; – М.Барманқұлов өркениетті әлемдегі саясат алаңы идеологиялық құрал ретніде қолданылатын телевидениенің мүмкіндіктерін еліміздегі баспасөз құралдарының да қызметі болуын қалайды; – тележурналистиканы  қоғамдық ортаны   зерттеумен айналысатын арнайы әлеуметтік мәні бар орта деп,  ақпарат таратуды түрлі бейнелік мағынада жүзеге асатын шығармашылық қызмет деп жеткізеді;

 – Марат Кәрібайұлының Барманқұлов тележурналистиканың негізгі жанрларына талдау жасайды;– жаңа жанрлардың қолданысы мен тәжірибесіне көп назар аудартады;– жаңа хабарлардың жүргізілу шеберліктері, журналистің жетістігі, тақырып пен ойдың берілуі туралы талдаулар жанрлардың ерекшеліктерін терең көрсетеді;– телевизиядағы интервью – ертеден келе жатқан бұқаралық-ақпарат құралдарының негізгі жанрларының бірі;– радиохабарларда басталған интервью кейіннен дыбыстық өңдеуден кейін жаңа серпіліске ие болды. Газет интервьюлеріне жақын, бірақ радио арқылы тарайтын интервью кезінде бұқаралық-ақпарт құралдары үшін жаңалық болған;– телевизиядағы интервью терең монтаждауды қажет етді: түсірілімдегі артық жауаптар алынып, қысқартылады, ал сұраққа жауаптың ең бір анық, жарқын тұстарына екпін түсіріле қайта өңделеді;– ғалым интервьюдің алғашқы басталған кезінен бергі даму, әдіс-тәсілдерінің жаңару сипаттары мен жанр туралы айтылған түрлі пікір мен ой-тұжырымдарды толық талдау жасайды; – интервью-көңіл-күй – аты-жөні, қызметі қоғмда кең тарала қоймаған, белгілі бір жағдайға қатысқан, оқиғаларға куә болған қатысушы немесе куә болғандардан алынады;

– баспасөз-конференциясы – бұл сол баспасөз-конференциясын ұйымдастырушылардың журналистер сұрақтарына беретін жауаптары үшін жүргізілетін шара; – сұрақтарға жауап берушілердің тақырыпты ашу үшін қысқаша мазмұндауымен де анықтауға болады; – баспасөз-конференциясын баспасөз-хатшысы немесе студияның журналисі жүргізеді;– телекөпір алыстағы елдер мен елдер арасында, алыс қалалар арасында, мемлекеттер арасында өтеді; – телекөпіржер серігі, релейді желілер арқылы жалғасады;– журналист өз әңгімелесушілерімен монитор немес студия экраны арқылы байланысады; – телевидение, радихабар тарту мен баспа хабарларына жүргізілген талдау диалог негізінде ақпараттың түрлі жанрлары таратылады: интервью, баспасөз-конференциясы, дөңгелек үстел басындағы әңгіме, телекөпір;– репортаж жанры ғалым туралы зерттеушілер арасында алуан түрлі ой-пікір, тұжырымдар бар екендігін айтады;– тележурналистика жанрлары  жаңадан пайда бола салған жоқ;– бұқаралық-ақпарт құралдарында бар, бұрынғы хабар, бағдарламалардың теледидар мүмкіндігіне қарай кеңейген, мол қамту мен жан-жақты ашуды көздеген жаңа үлгісі. Ғалымның теледидар мен Интернет симбиозына қатысты ойлары мен тұжырымдарын төмендегідей қорытуға болады. – Симбиоз немесе селбесіп тірлік ету деген жаратылыстану ғылымының терминін М.Барманқұлов алғаш рет журналистикаға немесе гумантиралық ғылымдармен байланыстырады; – жаратылыстану ғылымдарының заңдарын гуманитарлық ғылымдармен айқындау ғылым тарихында 20-ғасырдың жетпісінші жылдарынан басталады;– жаһандық тұтасулар мен ғаламдық бірігу жаратылыстану мәселесін тек қоршаған ортаға қатысты ғана алып қоймай, қоғамдық ғылымдарға да пайланауды талап етуде; –  бірыңғай тұтастық ұлттық белгілерді жалпы адамзаттық қалыпқа көшіре бастаған шақта әлем ғалымдары бұған дейіінгі жасалған мәдениет пен руханият құндылықтарының  жоғалатындығын айтып дабыл қағуда; – өзгерістің басы жаратылыстану ғылымдарының заңдылықтары мен қоғамдық-гумианитарлық ғылымдардың ортақтықтары мен өзгешеліктерін ғылымда бір-бірінің ыңғайына қарай сабақтастыра алумен байланысты;– симбиоз, селбестік екі түрге жататын организмдердің ұзақ уақыт немесе тұрақты түрде өзара пайдалы тіршілік етуі дегенді білдіретін термин болып шыққан;– Симбиоз терминін Марат Барманқұлов қоғамдық-гуманитарлық салаға – журналистикаға қолданады;– Интернет – Ғаламтор тарихы екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі әлемді бөлген екі лагерьдің жер шарын бөлісудегі қырғиқабақ соғысы негізінде пайда болды;– теледидар мен компьютер бірлігі 1970 жылдардан басталған десе де болады; – «Майкрософт» компьютер бағдарламалары арқылы әлемге ақпарат тарту, әлемді бір жүйеге біріктіру, сол арқылы ортақ ақпарттық, экономикалық, рухани тұтастыққа орнықтыру мақсатын көздегені белгілі;–  компьютерлік бағдарламалардан кейін «Майкрософт» теледидармен бірігіп, жаңа ақпарттық мүмкіндіктер шекарасын кеңейте түседі; –  компьютер мен теледидар симбиозының дәлелі. Америкадағы Майкрософт пен Ұлттық кең көлемді хабар тарату корпорациясы америкалық жалпыұлттық теледидар компанияларының  үштен бірін қамтиды;–  Майкрософт үшін негізгі мақсат Эн-Би-Си компаниясымен біріге отырып, жаңа ақпараттар алудың тәсілдерін игеруде деп жазады;–Марат Кәрібайұлы осындай сұрақтарға жауап беруде Америка Құрама Штаттарының Интернет пен біріккен Эн-Би-Си компаниясының қызметіне қызығушылық танытады; –  М.Барманқұловтың әр еңбектеріндегі ерекшелік – ғалым ақпарт саласындағы жаңалыққа үлкен қызығушылықпен қарап, оның әр қадамына талдау жасап, содан қорытынды шығарып, бізге қандай ықпалы бар, нендей үлгісі бар деген мәселені жете зерттейді; – 1990-жылдардың басынан баста компьютердің шығуымен байланысты , оынң ақпарат таратудағы орнына қарай «тек ақпарат», «тоқтаусыз ақпарт», «нон-стоп –ақпарат» түсініктері қабылдана бастады;– журналистердің әлеммен жақындасуы. Әлемдік даму, әлемдік мүдде мен ұлттық мүдде, халықтық ұстаным ара-жігін анықтауға мүмкіндік береді; – ақпараттық монополияландырды; – ғалым осы зерттеулерінің нәтижесі ретінде жаңа ақпарттық кезеңнің сипаттарын қоғамды ақпарттық әлемді қалай игеруге қарай билеген заман келгендігін аңғартады;– Тед Тернердің жаңа әдістерін «хэдлаин-нюс», «нюс-интернейшнлді»  қолданды;– Марат Кәрібайұлының еңбектерінің ішінде Америкалық Интернетпен біріккен арнаның ерекшеліктері мен жұмыс істеу тәсіліне, стиліне сипаттама жасайды; – ғалым үшін оның әр бір жеке үлгілерін талдаудың қажеттілігі неде деген сұрақтың жауабын өз елі үшін осындай жаңа арнаны жасау керек деген идеямен жалғасады;– Ресейдің, бұрынғы кеңес өкіметі құрамында болған мемлекеттердің мүмкіндіктері де толық зерттелген;– Қазақстан өзінің ақпараттық жүйесін жаңа әлемдік өзгерістермен ұштастыруы керек деегн идеяны алға шығарады;– ақпарат тек Қазақстан үшін ғана емес, Қазақстаннан шығатын, Қазақ елін әлемге таныстыратын ақпарттық канал болуы қажет дейді.Диплом жұмысының соңғы бөлімінде тележурналистикамен нарық қатынастары жаңа жүйемен байланыс мәселелері зерттелді. – Қандай қоғам, қандай мемлекетттің де экономикалық, әлеуметтік, рухани, материалдық деңгей-дәрежесі ақпаратпен ғана қуатты;– ғалым кез келген қоғамның басты күші – ақпаратта дегенді айтады. Ақпарат пен хабарда  да барлық қызықты да, тартымды және қоғам үшін қажет жағдай мен оқиғалар өтіп жатады. Мемлекет пен қоғам журналистің ақпаратынсыз ешкім де, ештеңе де емес. Ендеше қоғамдағаы ең басты күш – ақпарат; – бұған дейін ақпарат насихататушы, дем беруші болып келсе, енді бастамашыл ғана емес, тәжірибеде алғаш өзінен бастаушы ретінде де қызмет атқаруы тиіс;– нарықтық кезеңдегі баспасөзге қажет бизнес-жоспардың негізгі бөліктерін ұсынады;– ақпараттың қоғамға ыңғайлы жетуі, қоғамдық санаға әсері, қоғаммен араласуы. Ақпарат қоғаммен қаншалықты араласа алды деген мәселеде бұқаралық-ақпарат көздерінің орны да ашылады;– газет пен радиодағы бұқаралық-ақпараттың орны, хабар мен бағдарламаның мақсаты анықталып келсе, ендігі жерде телевидение мен Интернеттің ақпараттың қызметі талқыға түсті; – ақпараттың қоғамдық рөлінің көтерілуі – қаржылық қатынастарымен де байланысты;– ғалым ақпараттың қаржылық сипаттарын монополиялық сипатымен анықтайды; – театрланған көрісітерді барынша ашық көрсетуге, саясаткерлердің мүддесіне қызмет етуге теледидардың ең тиімді бұқаралық-ақпарат көзі екендіігн айтады;– теледидар арқылы саясаткерлер рөлдерінің алғашқы немес нұсқа үлгілерін тауып алуға болады. Мысалы, В.Жириновский (Ресей) Ли Пеннің (Франция) бейнесін еске түсіреді; – теледидар шындықты көрсеткісі келеді. Саясаткерлер теледидарды өз маркаларын демонстрациялау үшін жақсы көреді. Саясаттың бар шындық бетін көрсете алмаса да, теледидар реванш алады; – журналистердің аудиторияның талап-тілегіне қарай жасалған, таңдап алған ақпараттары әлі де толығымен тарайтын ақпараттар емес;– монополияландырумен көрермендерге көрінбейтін қосымша өңделімі жүреді; – дерекке қатысты келесі мәселелер ескерілуі тиіс: дерек жаңа, алғашқы ақпарат. Екінші жеткізуден емес. Журналистер деректің ақпартпен бірге берілгендігін қаламайды. Тек деректің өзі ғана берілуі – ақапартты зерттеуге, ашып, анықтауға, — монтаждауға мүмкіндік береді. Тек дерктің берілуі – журналист үшін қоғамның қажетіне қаарй шешу мен ақпарт берушінің мүддесіне қарай бұрылуына жағдай жасайды. Аудиториямен мақсатты жұмыс істеудің бірнеше тәсілдері бар;– деректерді іріктеу көбіне-көп журналистің ұстанымы мен мүддесіне қызмет етеді;– нарықтық қоғамдағы басылым үшін ең үлкен  қаржы көздерінің бірі – жарнама,– теледидардың рейтингісін көтеріп немес түсіруге де жаранманың әсері бар. Сондықтан да жарнамаға қатысты бірнеше кезеңдерді еске ұстау керектігі түсіндіріледі; – М.Барманқұлов жарнаманың сипаттарына мән бере отырып, қазақстандық жарнама өнімдеріне талдау жасайды; – Т.Бекмамбетов пен Б.Қилыбаевтың жарнамалық видеклиптерінің көркемдік және шеберлік сырына тоқталады; Зерттеуде алынған нәтижелер тележурналистика теориясындағы жалпы автор ұстанымын талдау үшін  қажет.

  Тележурналистика, Интернет-технология мәселелрі бойынша зерттеулер мен түрлі құралдарда дерек көздері бола алады.       Тележурналистикадағы түрлі жанрлар мен жаңа ақпараттық кеңістікті құрастыру, жасау сипаттарын талдау материалдары ретінде пайдалануға жарайды.

Тележурналистика мәселелріне арналған әдістемелік құрал материалы ретінде пайдалануға болады. Жекелеген ғалым-журналист, автор лабароториясын зерттеуде қолдануға мүмкіндік береді.

  1.М.Барманқұлов – қазақ тележурналистикасы теориясы мен практикасының өзіндік ерекшеліктерін алғаш зерттеген ғалым. 2. Теледидардағы очерк пен телефильмнің арақатынасын анықтаған  тележурналистикадағы алғашқы зерттеуші.

  3. Өткен ғасырдың соңғы ширегіндегі қазақ теледидарындағы жаңа жанрларды (телекөпір, баспасөз конференциясы, ток-шоу, дөңгелек үстел т.б) талдап, сипатын анықтаған алғашқы зерттеуші.

4. Марат Барманқұлов – ғаламтор және жаһандық кеңістіктегі БАҚ болашағы мен қазақстандық тележурналистика мүмкіндіктерін сараптаушы.5. Теледидармен біріккен Интернет симбиозы – телевидения мен жаңа компьютерлік құралдар арасындағы ақпарат пен байланыс мүмкіндіктері: қоғам мен ақпарат бірлігіне талдау жасаушы. 6.Қазіргі ақпарат өнері: ақпартты монополиялау, деректерді «монтаждау», ақпаратты таңдау, экономикалық ақпарат, ақпарат және халық пен билік, ақпарат және жарнама ақпараттағы видеоқатардың шеберлік мектебін қалыптастырудың бағыттарын айқындаушы.

Пайдаланған әдебиеттер

1.Марат Барманқұлов // Кітапта:  Аллаберген Қ. Тарих және баспасөз (Қазақ мерзімді баспасөзінің зерттелу тарихынан) С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің «Кереку» баспасы, 2009.- 169 б.                             2. Барлыбаева С.Х. «М.К.Барманқұлов – тележурналистика   зерттеушісі» // http://edu.e-history.kz/kz/calendar/event/474                                                            3. Айтөлен Ұ. Отандық телевизия корифейі http://barmankulov.kz/?p=95   4. Князев А. Основы тележурналистики и телерепортажа – Бишкек: КРСУ  2001. С. 254                          5. Голядкин Н. Краткий очерк становления и развития отечественного и зарубежного телевидения – Москва: 1996  С.302   6. Голядкин Н. ТВ информация в США. – Москва: 1995 С.276                 7. Егоров В. Телевидение между прошлым и будущим – Москва: 1999  С.315  8.Барманкулов М.К. Журналистика для всех (Общность и специфика жанров печати, телевидения и радиовещания).  – Алма-Ата: Казахстан, 1979. С. 320.  9. Барманкулов М.К.Телевидение: деньги или власть? – Алматы: Санат, 1997. С. 272.     10.Барманкулов М.К. Хан… Иван  – Алматы: Вифания, 1995. С. 272.                          11. Барманкулов М.К. Возможности космического ТВ – Алматы: : Санат, 1997                                                                                                                                    12. Барманкулов М.К.  Наследники Белого лебедя (1995г.), 13. Барманкулов М.К. Тюркская Вселенная (1996г.),                                    14. Барманкулов М.К.  Хрустальная мечта тюрков о квадронации» (1999г.) 15. Барманкулов М.К.  Репортаж на радио и ТВ 1970                    16. https://kk.wikipedia.org/wiki/                               17. Вартов Д. Статьи. Дневники. Замыслы. – Москва, 1966  164 С.    18. Рябчиков Е. Репортаж в радиовещании и телевидении   – Москва, 1987  258 С.                             19. Чесноков Б. Вопросы теории и практики массовых средств пропаганды. Вып. 4  – Москва, 1988   268 С.                       20. Жигалкин Ю. Полку симбиозов прибыло. Как дядя Гейтс решил забить баки дяде Тернеру // В газете: «Деловая неделя». 26.06.1996                                        21. https://kk.wikipedia.org/wiki/                         22. Ламэй КрэгЛ., Мицкевич Э., Файрсоун Ч. Автономия телевидения и государство – Москва, 1999  458 С.                                                                              23. http://barmankulov.kz/?p=95                     24. Ибрагимов Н. Интернет-журналистика – это симбиоз телевидение, радио, газетной печати //В журнале «Хабаршы» КазНУ им. Аль-Фараби. – Алматы: 2011 С. 72-74 http://edu.e-history.kz/kz/calendar/event/47424. 25. Есдаулетов А. По тропе наставника // Хабаршы 1998 №2  52-55 б.б.                  26. «Қазақ» газеті // Құрастырушылар: Субханбердина Ү., Дәуітов С., Сахов Қ . — Алматы: Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы, 1998 -560 б.                          27. «Айқап» журналы // Құрастырушылар: Субханбердина Ү., Дәуітов С. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы, 1995 — 368 б.                                      28. Журналистика мен бұқаралық коммуникацияның өзекті мәселелері //Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары – Астана: 2015, 283 б.                        29. «Дала уәлаятының газеті» // Құрастырушы: Субханбердина Ү. – Алматы: Ғылым, 1994 – 815 б.                                                    30. «Түркістан уәлаятының газеті» // Құрастырушы: Субханбердина Ү. – Алматы: Ғылым, 1996 – 832 б.                         31. Киричек П. Н., Федотова О. В. Этика журналиста: Учебник. — Саранск: Изд-во Мордов. ун-та, 2004. — 140 с.                         32. Лазутина Г.В. Основы творческой деятельности журналиста: Учебник для вузов. — М.: Аспект Пресс, 2006. – 240 с.                             33. Прохоров Е.П. Введение в теорию журналистики: Учебник для студентов вузов / Е.П. Прохоров – 7-е изд., испр. и доп. − М.: Аспект Пресс, 2009. – 368 с.                        34. Голядкин Н. Краткий очерк становления и развития отечественного и зарубежного телевидения – Москва: 1996  С.302   35. Голядкин Н. ТВ информация в США. – Москва: 1995 С.276                 36. Егоров В. Телевидение между прошлым и будущим – Москва: 1999  С.315

3. Орындалған  «М.Барманқұлов – қазақ телевизиясының теориясы мен практикасының негізін қалаушы» туралы ғылыми пікір

К.Сурумбетованың «М.Барманқұлов – қазақ телевизиясының теориясы мен практикасының негізін қалаушы»тақырыбына арналған ғылыми мақаласы қазіргі заманғы телевизия саласында аса өзекті мәселені талдауға бағытталған. Автор зерттеуде қазақ телевидениесіндегі авторлық имидждің қалыптасуы мен оның ерекшеліктеріне жан-жақты тоқталып, бүгінгі таңдағы телевизиялық журналистиканың дамуындағы негізгі үрдістерді айқындаған.

Зерттеу барысында автор авторлық имидждің маңыздылығын терең ашып, оның телевидениедегі рөлі мен ықпалын нақты мысалдар арқылы көрсеткен. Бүгінгі күнгі телевизиялық бағдарламаларда жүргізушінің тұлғалық қасиеттері мен кәсіби шеберлігі көрермендердің назарын аударуда басты орын алатыны атап өтілген. Автор жүргізушінің имиджі – оның сыртқы келбеті ғана емес, сонымен қатар өзіндік стилі, сөйлеу мәнері, ұстанған көзқарасы мен дүниетанымдық ұстанымы екенін нақтылайды.

К.Сурумбетова телевидениедегі авторлық имидждің артықшылықтары мен кемшіліктеріне де объективті баға берген. Зерттеуде жүргізушілердің кәсіби даярлығы мен эфирдегі мінез-құлқының маңыздылығы сөз болып, автор заманауи журналистке қойылатын талаптарды да атап өткен. Сонымен қатар, автор қазіргі медиа кеңістікте тұлғалық имидждің телевизияның беделі мен танымалдығын арттырудағы рөлін ашып көрсете алған.

Жалпы алғанда, К.Сурумбетованың бұл ғылыми еңбегі жоғары деңгейде орындалған, тың идеялар мен ойлы тұжырымдарға толы. Мақала авторы телевизия саласының ерекшеліктерін терең түсініп, оны ғылыми тұрғыдан жан-жақты талдай білген. Зерттеу жұмысын жоғарғы бағаға лайық деп есептеймін.

КеАҚ «Торайғыров атындағы университет»                                   ф. ғ. к.,  әлеуметтік   профессоры                                                                 ғылымдар «Филология және журналистика»

 кафедрасының профессоры

С.Т. Елікбай

4. Қатысушы: Сурумбетова Камиля

Торайғыров университетінің Гуманитарлық және Әлеуметтік ғылымдар факультеті «Журналистика» мамандығының 3 курс студенті. 2005 жылы Алматы қаласында дүниеге келген.

Ғылыми мақаланың басшысы: Елікпаев Серік Төлеубайұлы. Ф. Ғ. К.,   әлеуметтік  ғылымдар «Филология және журналистика»  кафедрасының профессоры.Қазақстан Жазушылар одағының Павлодар обылстық филиалының директоры.