Балалар өлеңінің атасы-Қадір Мырза Әлиев

ШҚО, Тарбағатай ауданы,  Кіндікті ауылы

Ғ. Мұратбаев атындағы орта мектептің

бастауыш пәні  мұғалімі

Аяғанова  Шолпан  Оралғазықызы

Тақырыбы: Балалар өлеңінің атасы-Қадір Мырза Әлиев

Мақсаты:Қазақстан халық жазушысы,қазақтың көрнекті ақыны, Қадір Мырза Әлидің өмір жолы,ақындық қызметі туралы әңгімелеу,поэзияны сүюге тәрбиелеу.

Құрметті ұстаздар,оқушылар! Талантты ақынымыз Қадір Мырза Әлидің шығар- машылығына арналған «Балалар өлеңінің атасы» атты ертеңгілігімізге қош келдіңіздер!

Қадір 1935 жылы 5-қаңтарда Батыс Қазақстан облысының Жымпиты ауданында туған. Әкесі-Ғинаят, анасы-Мағыраш.Ол 1953 жылы Қаз МУ-ға оқуға түсіп, 1958 жылы оқуын бітірген.Еңбек жолын  сол жылы ашылған «Балдырған» журналынан бастап, ұзақ жылдар «Жұлдыз» журналында, «Жазушы» баспасында Жазушылар одағында жұмыс істеген. Тұңғыш өлеңі 1954 жылы жариялаған.Ол содан бері 40-тан астам жыр кітаптарын жариялаған.

1958-1965 жылдары «Балдырған» журналында әдеби қызметкер,«Жұлдыз» журналында бөлім меңгерушісінің жауапты хатшысы.

1968-1973 жылдары Қазақстан Жазушылар Одағының меңгерушісі,1993 жылы  «Балауса» баспасының директоры қызметін атқарды.

Үйленген. Жұбайы-Мырзалиева Салтанат (1939 жылы туған) зейнеткер, поли- графшы болған.

Үш ұлы бар.Қуаныш-(1961 жылы туған) Қазыбек (1965 жылы туған) Ғазиз (1970 жылы туған).

Тұңғыш туындысы 1954 жылы «Пионер» журналында жарияланды.Содан бергі уақыт ішінде жыр жинақтары,ән өлеңдері мен прозалық кітаптары: «Көктем» (1959), «Данышпан» (1961), «Ой арманы», «Сабақ» (1965), «Дала дидары» (1966), «Бұлбұл бағы»(1967), «Ақ отау» (1968), «Күміс қоңырау» (1970), «Домбыра» (екі кітап,1971 және 1974), «Кеш» (1973), «Жерұйық» (1976), «Қорамсақ» (), «Көкпар», «Қызыл кітап», «Алақан» (1981), «Саз сиқыры» (1982), «Күндер-ай» (1984),сондай-ақ тоқсаныншы жылдары таңдамалы шығармаларының 5томдығы,ал 2001 жылы «Қазығұрт» баспасынан 15 томдығы шыққан.Бірнеше пьесасы сахнада қойылған.Өлеңдері көптеген шетел тіліне аударылды.Өзі де көптеген басқа ел жазушыларының жырларын қазақ тіліне аударған.1966 жылы «Ой орманы» жинағы үшін Қазақстан Ленин комсомолының сыйлығы берілді.1980жылы «Жерұйық» жыр кітабы үшін Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атанды.Ол Қазақстанның Халық жазушысы, Қазақстан Республикасының алғашқы Әнұраны жаңа мәтіні авторларының бірі.2001 жылы тәуелсіз «Тарлан» сыйлығын алды.Қадір Мырза Әлі 2011жылы 22-қаңтарда дүниеден өтті.

(1 минут үнсіздік)

1-оқушы:Бәрін тез-тез болады деп кім күткен,                                                                                 Күндер өткен жұлдыз жауар түндіктен.                                                                          Мырзалының   үміт артқан өлгенше,                                                                                 Үш ұлынан жалғыз еркек кіндік мен.                                                                                         Жүз демейін-                                                                                                                       Түсінеді жөнді ұққан.                                                                                                        Жалғыз едім мен бір ірі сондықтан.                                                                                            Жалғыз едім өспей қойған атадан.                                                                           Жоғалуға хақым жоқ-ты сондықтан!                                                                                 Ағайын жоқ ертелі кеш аңдыздар,                                                                                                       Бар аздаған ойнамайтын балдыздар.                                                                                    Бар аздаған жолдастарым достарым.                                                                                             Олар да сол:мен секілді жалғыздар.                                                                                           Әлі айтпақшы;жарқылдаған жарым бар,                                                                                  Үш балам бар, құдай берген дарын бар.                                                                             Момын да емен көке кетер қорлыққа.                                                                                        Асау да емен ала қашып арыңдар.                                                                                       Өлең жаздым тоғыз тарау,жеті өрім.                                                                                     Сездім соның жүректерге жетерін.                                                                                Жалғызбын деп  жанға нөкер болмадым,                                                                            Өзімнің де болған емес нөкерім.                                                                                            Сөйледім де,сөйлемейтін бекерге,                                                                                Ақылымды алмасын тек кетерде.                                                                                       Жағаласпай тыным жүрсем,әлі де                                                                                     Жаман жүрек жарап қалар лекерге.

2-оқушы;            Жеті

Ұзақ санның шықпаспын шетіне мен,                                                                          Нолдің өзі лақпайды бетіменен.                                                                                               Бір мен онның кәдімгі арасында,                                                                                                         Қымбат маған неліктен жеті деген?                                                                                   Жетіңізге талай сан тіркеседі,                                                                                            Жеткен бала жетіге күрт өседі.                                                                                               Жаңылуды білмейтін сарапшылар                                                                                                Жеті мәрте есептеп,бір кеседі.                                                                                                                                                                                                                                                                          Жетімізді жазалық тақтамызға,                                                                                                Жетіні есте сақтаңыздар.                                                                                                      Жерлеген соң жетісін береді ылғи.                                                                                         Жеті күннен тұады аптамыз да,                                                                                                   Жетісу ма,Жетісай қаласы ма?                                                                                                             Жеті сіңген біраздың санасына.                                                                                                            Сегіз емес,алты емес,                                                                                                                     Жеті атасын                                                                                                                         Мұсылмандар жаттатқан баласына.                                                                                         Жеті жұлдыз жиылып ордаласқан,                                                                                            Жеті түнде жымыңдар қордалы аспан.                                                                                       Москва да,Рим де,Стамбул да                                                                                                  Жеті төбе басында орналасқан.                                                                                     Ерлерді мен сыйлаймын Елім дейтін,Елім дейтін,                                                                Өзгеге емінбейтін                                                                                                                   Жеті болсақ,шіркін-ай, үшің түгіл,                                                                                     Екіңіздің өзіне бөлінбейтін.

3-оқушы;              Сері                                                                                                                 Туған жерім-түз дейтін,                                                                                                              Таңға ғашық бұл кісі.                                                                                                               Күндіз қымыз іздейді,                                                                                                              Ідемейді жылқысын.                                                                                                                       Бал қымызын сімірген                                                                                                                          Болымсыз дер Даласын.                                                                                                                 Мал іздейді іңірде                                                                                                               Іздемейді баласын!                                                                                                              Шығарады үнімен                                                                                                                Кеудедегі дауылын.                                                                                                                      Ән іздейді түнімен,                                                                                                                     Іздемейді ауылын.                                                                                                         Дарынсызда дауыл жоқ,                                                                                                   Дәлдүрішті отандар!                                                                                                                      Дарынсызда ауыл жоқ,                                                                                                                  Дарындыда Отан бар!

4-оқушы                                                                                                                                             Қыл бұғаудың жылқыны                                                                                          Қинайтыны рас-ау.                                                                                                             Бұғалықта бұлқынып,                                                                                                      Бөбеу қағып тұр асау.                                                                                                              Жәудіреген нұр көзге,                                                                                                             Жылтылдайды жас шығып,                                                                                                               Қарғып мінді бір кезде                                                                                                  Қайратына жас жігіт.                                                                                                        Шапқа қамшы басқанда,                                                                                                  Шыр айналды ат тұрып.                                                                                                Артқы аяғын аспанға,                                                                                                    Алма-кезек лақтырып                                                                                                                    Қарығаны қамшының                                                                                                     Қоймас қанды тасытпай                                                                                                   Омпы тұрған асықтай.                                                                                                     Жерді жара кісінеп,                                                                                                        Жебедей бір атылды.                                                                                                         Жау ығатын түсінен                                                                                                           Жас жігітте батыл-ды,                                                                                                      Асау арда қызынған                                                                                                         Ой,шап келіп, шап келіп.                                                                                                    Екі езуі қызыл қан                                                                                                                 Тұла бойы ақ көбік.                                                                                                                   Келді басып ақырын,                                                                                                         Шықпаған тек жаны бар.                                                                                                Еркіннің қадірін                                                                                                             Ұққан шығар жануар.

5-оқушы:                                                                                                                        Бабамыздың шоқ басқан табанымен                                                                                     Бірдей екен жақсысы жаманымен:                                                                                               Бір жаманы-тынымсыз көше берген,                                                                                          Бір жақсысы-қимаған даланы кең.                                                                                        Бір жаманы-жел сөзге ерген екен,                                                                                     Бір жақсысы-тілге ерік берген екен.                                                                                   Бір жаманы –кетпеген орашолақ,                                                                                                 Бір жақсысы-найзагер,мерген екен.                                                                                                      Бір жаманы кешігіп әліппе ашқан,                                                                                                  Бір жақсысы-күйлері көбік шашқан.                                                                                               Бір жаманы-қыздарын малға сатып,                                                                                                 Бір жақсысы-сүйгенін алып қашқан.                                                                                                         Бір жаманы- шаруасын мандытпаған,                                                                                                 Бір жақсысы-қулықпен жанды ұқпаған.                                                                                      Бір жаманы-үйленіп жеңгесіне,                                                                                                              Бір жақсысы-жесірін қаңғытпаған.                                                                                               Тату-тәтті көршілер шыр бұзбаған,                                                                                        Бірге тоңып суықта,бір мұздаған.                                                                                                    Бір жаманы-сонда да үй салмаған,                                                                                             Бір жақсысы-абақты тұрғызбаған.

6-оқушы:                                                                                                                                 Тігерге тұяқ қоймай қырқып атып,                                                                                    Талайды кетті-ау соғыс шырқыратып,                                                                                                Жары өлген жесір әйел көрші бізге,                                                                                       Шылымын шегетұғын бұрқыратып.                                                                                      Жас еді,жастау кезі ғашық көп-ті,                                                                                                        Жесірің жаман аттан қашып кепті…                                                                                                Жұбайы құйып кеткен ірге тасқа                                                                                                       Жиырма жыл,тіпті одан да асып кетті.                                                                              Ол үйді ері келіп тұрғызбады,                                                                                              Осылай жанбай қалды бір қыз бағы.                                                                                          Ал жесір шаңырағын тастамады.                                                                                                      Ағайын шақырсада Ырғыздағы.                                                                                                Ана боп бір жас иіс көре алмады,                                                                                                      Ақ төсін арман-сәби сора алмады.                                                                                               Сүйгенін күтті адал боп,сөзге сенбей,                                                                                        Алайда жары әскерден оралмады.                                                                                           Білмеймін өткізеді күнін не ғып,                                                                                          Басын бір көтермейді күлім қағып.                                                                                              Балам деп отыр қазір,басқа әйелдің                                                                                           Біреуден тауып алған ұлын бағып.                                                                                                О, жүрек,ұсақтама!                                                                                                                       Деп ылғи өзін-өзі тұсапты ана.                                                                                                       Ал, әлгі   ойнап-күлген «олжалы әйел»                                                                                      Ауылда отыр байын құшақтап-ақ!                                                                                                         Тігерге тұяқ қоймай қырқып атып,                                                                                              Талайды кетті-ау соғыс шырқыратып.                                                                                      Осының бәрін ойлап жесір әйел,                                                                                           Шылымын шегетұғын бұрқыратып.

7-оқушы:       Шамырқану                                                                                            Алтын-күміс ілгегі, Асыл жібек үстегі.                                                                                                                    Арғымақ ат мінгені, Ақ ордалар түскені.                                                                                                                                     Айдай ару алғаны, Ақ ерке күй шерткені.                                                                                                     Қыран бүркіт салғаны,Құмай тазы ерткені                                                                        Саржайлауда құсбегі,Сары қымыз ішкені.                                                                                                                Сабасына піспегі,Сақалына іскегі.                                                                                                Серіктесі марқасқа,Сілтегені алдаспан                                                                                       Жастанғаны жартас та,Жамылғаны көк аспан.                                                                                               Атан түйе жеккені,Ақтылы қой баққаны.                                                                                      Жердің түбі жеткені, Жұрағаты шапқаны.                                                                                       Бақталысы досы да, Баспанасы киіз үй…                                                                       Қазақтардың осыдан  Қане,  шыққан  мүйізі?!

8-оқушы:Бұл жерде                                                                                                            Құлан да болған бұл жерде ,                                                                                                       Бұлан да болған бұл жерде.                                                                                                                    Құлан мен бұлан қалмастай                                                                                                         Лаң да болған бұл жерде.                                                                                                      Ауыл да болған бұл жерде,                                                                                                    Қауым да болған бұл жерде.                                                                                                                      Ауыл мен қауым қалмастай                                                                                                                   Дауыл да болған бұл жерде!                                                                                                       Базарлар болған бұл жерде,                                                                                                      Мазарлар болған бұл жерде.                                                                                                  Халықтың көрген түсіндей,                                                                                               Хазарлар болған бұл жерде.                                                                                                        Ғұндар да көшкен бұл жерде,                                                                                                       Құмар да көшкен бұл жерде.                                                                                              Қуанышпенен сыйыспай,                                                                                                           Мұңдар да көшкен бұл жерде.                                                                                                 Тоғайың көшкен бұл жерден,                                                                                                  Ноғайың көшкен бұл жерден.                                                                                                     Ноғайдың орнын сипалап,                                                                                                        Ағайын көшкен бұл жерден.                                                                                               Шаңдағың көшкен бұл жерден,                                                                                             Қаңбағың көшкен бұл жерден                                                                                                   Қаңбақты қуып шаңдатып,                                                                                                   Қалмағың көшкен бұл жерден!                                                                                                    Күмбез де болған бұл жерде,                                                                                                               Мың көз де болған бұл жерде.                                                                                               Күмбезді мың көз өртеген                                                                                                                  Бір кездер болған бұл жерде.                                                                                                     Азабың қалған бұл жерде,                                                                                                                      Әз әнің болған бұл жерде.                                                                                                            Азабын қосып әз әнге,                                                                                                                                Қазағың қалған бұл жерде…

Қадір ақын асыл анасына өз өлең-жырларымен өшпес ескерткіш орнатқан. Қазақ әлеміндегі біртуар азаматтың сүйіспеншілігіне бөленген Мағыраш апа екі дүниеде де арманы жоқ бақытты ана.Ақын анасынан жырақта жүргенінде қайта-қайта толғанып,анаға деген ыстық ықыласы мен  махаббатын өлең жолдарымен жеткізді.

Осы кеште жайқалып  «бұлбұл бағы»                                                                                           Әсем әуен құлақта сыңғырлады.                                                                                                      «Ой арманын» тынымсыз кешкен ақын                                                                                         Жырдың кеңін тереңнен бұрғылады.                                                                                                  Кең жайлауға тікті де «Ақ отауы»                                                                                        Жарқын жүзбен қарсы алды дала таңын.                                                                                           Мен де осындай «Даланың дидарына!                                                                                    Ғашық көзбен қарауды жаратамын».

«Қадір Мырза Әлі-сөздің сәйгүлігі,дара ойдың озарманы.Ақынның әр өлеңін оқыған сайын қанаттанасың,рухтанасың,жігерленесің.Бірде бала,бірде дана боласың, сүйсіндіреді,тамсандырады,күй тартқандай боласың,халқымыздың бүкіл болмысы көз алдыңа келеді.Басыңнан бақайшағыңа дейін ұлттың асыл қасиеттерімен,құндылықтарымен қаруланасың.Әр өлеңінде мөп-мөлдір шындықты тап-таза ағысқа айналдырып,соншалық бір кең тыныспен еркін,ешқандай қитықсыз есіле, көсіле, жырлаған.Туған жеріне деген сүйіспеншілігі Қадір ақын поэзиясының  жетекші пернесі.Оның туған жерге деген ықыласы шырқау шыңынан  тасып  төгіледі.                             Өзің шыққан биіктер талай заңғар,                                                                                 Дейтін емес қыран-жыр қалай самғар.                                                                              Сен өмірден өтсеңде                                                                                                            Қайран  Қадір,                                                                                                                   Қалды артыңнан өлмейтін талай томдар».-деп Темірғали Көпбайұлының аталы сөздерімен  кешті аяқтаймыз.