Жаңақала ауданындағы өсімдіктер жамылғысы

   ЖАБЖТ және экология орталығының қосымша білім беру педагогы Э.Қ.Қайыржанова

 Аңдатпа

Бұл мақалада Жаңақала ауданынын өсімдіктер жамылғылары және түрлері оларды зерттеу әдістері туралы айтылған.

  Жаңақала ауданындағы өсімдіктер жамылғысы

Өсімдіктер әлемінің түрлері

 

1.1 Даланың өсімдік жабынын зерттеу әдістері

 

Даланың өсімдік жабынын зерттеу, байқау алаңқайларын салудан басталады. Байқау алаңқайы — зерттеуге алынған кез келген өсімдік қауымының әдейі бөлінген учаскесі (бөлімшесі).

Мұндай байқау алаңқайлары ботаниктің маңызды ғылыми құжаты болып табылады, себебі осының негізінде жалпы қорытындылармен шешімдер жасалынады.

Байқау алаңқайы табиғи өсімдіктің әртүрлі бұзылуларға ұшырамаған жерлеріне қарай, сол қауымдасқа ғана тән жерлерге салынады. Мұндай алаңқайды саларда мынадай бағытта жұмыстар жүргізіледі:

1. Алаңқайдың көлемі — 10х10м; қолайлысы — квадрат немесе тікбұрыш; сызба нұсқасын арнайы қазықтар арқылы тағайындайды.
2. Байқау алаңқайын анықтап, бөліп алған соң, фитоценоздың деңгейіндегі барлық негізгі мүшелер зерттелінеді. Мынадай белгілерді тағайындау керек: нөмір, сипаттаманың айы — күні, алаңқайдың көлемі, жағрафиялық орналасуы.
3. Зерттелініп жатқан қауымдастықтың құрамына енетін фитоценоздың аталуы.

4.Алаңқайдың маңайындағы заттарға сипаттама: қандай қауымдастықтармен көршілес орналасқан, жолдар, тұрғылықты үйлер, вагондар т.б.

5. Геоморфологиялық жағдайлар-жақын орналасқан тоғандарға, су айырмасына, жайылмаға, жайылма үсті террасасына байланысты, алаңқайдың орналасу ерекшелігі.
6. Түрлік құрамы – байқау алаңқайында тіркелген барлық түрлердің тізімін жасау.
7. Фенологиялық жағдай (фенофаза) зерттелген кездегі әрбір түрге бөлінеді. Фенофазаны белгілеу үшін В.В.Алехин ұсынған мынадай шартты таңбаларды білу қажет:

— — өсімдік тек вегетация кезінде;

^ — бүршіктенуі;

) — гүлденудің басы;

0 – максимальды гүлдену;

( — өсімдік гүлденуін аяқтауда;

+ — өсімдік гүлдеп болған, алайда тұқымдары пісіп-жетілмеген және төгілмеген;

# — тұқымдар пісіп-жетілген және төгілген;

× — өсімдік өлу үстінде.

8. Байлығы — байқау алаңқайларындағы берілген түрдің дараларының саны.
9. Жобалы жабын — байқау алаңқайында кездесетін берілген түрдің барлық өсімдіктерінің жер үсті бөлімдерінің жазықтық жоба нұсқасы. Жобалы жабын пайыз арқылы өрнектеледі.
10. Өсімдік қауымдастықтарының өнімділігін анықтау үшін көлемі 1 м² алаңқай салып, ондағы өсімдіктерді шаруашылық топтарына қарай кесіп алу керек. Әр шаруашылық тобының өсімдіктері таразыға салынып бөлек өлшенеді.

Зерттеу ауданында өсімдіктердің 48 түрі кездеседі (Кесте 2), олар 14 тұқымдастыққа жатады  [5, 6].

Кесте 1

Жаңақала ауданында кездесетін өсімдіктер түрлері

 

№	Қазақша атауы	Орысша атауы	Латынша атауы	Тұқымдасы
1	Жауқияқ	Острец	Stratiotes	астық
2	Қияқ	Волоснец	Elumus	астық
3	Ақмамық	Бескильница	Puccinella	астық
4	Құм еркек шөп	Пустынный житяк	Agzopuzon desertozum	астық
5	Сынғақ еркек шөп	Ломкий житяк	Agzopuzon fragile	астық
6	Бетеге боз	Ковыль Лессинга	Stipe Lessingiana	астық
7	Тырсық селеу	Ковыль сарептский	Stipe sareptana	астық
8	Мортық	Мортук	Ezemopyrum oriental	астық
9	Қоңырбас	Мятлик	Poa bulbosa	астық
10	Бетеге	Овсяница	Festuca	астық
11	Ажырық	Прибрежница	Aeluropus littoralis	астық
12	Қамыс	Тростник	Phragmites	астық
13	Изен	Прутняк	Kohia prostrata	алабұта
14	Ебелек	Рогач песчанный	Ceratocarpus arenarius	алабұта
15	Көкпек	Лебеда седая	Atriplex cana	алабұта
16	Қараматау	Камфоросма	camphorosma	алабұта
17	Сарсазан	Сарсазан	Halocnemum strobilaceum	алабұта
18	Бассия	Бассия	Bassia hirsuta	алабұта
19	Итсигек	Анабазис	Anaba sis salsa	алабұта
20	Қотыр көкпек	Лебеда бородавчатая	Atriplex hastata	алабұта
21	Су жаға көкпек	Лебеда прибрежная	Atriplex littoralis	алабұта
22	Ақ алабұта	Марь белая	Chenopodium album	алабұта
23	Қызыл  сораң	Солерос европейский	Salicornia europaea	алабұта
24	Шоған сораң	Солянка малолистная	Salsola foliosa	алабұта
25	Сарыбарақ сораң	Солянка содовая	Salsola soda	алабұта
26	Қараматау сораң	Солянка лиственничная	Salsola acutifolia	алабұта
27	Сарбасқурай	Гулявник	sisimbrium	Шаршы гүлділер
28	Жауылша	Бурачок	Allysum	Шаршы гүлділер
29	Сармала	дескурения	Descurainia	Шаршы гүлділер
30	Шытырмақ	клоповник	Lepedium	Шаршы гүлділер
31	Түйе жантақ	верблюжья колючка	Aihagi	Бұршақ
32	Кестежусан	перитрум	Pyrethrum	Күрделігүлділер
33	Шоғыр жусан	полынь песчанная	Artemisia arenaria	Күрделігүлділер
34	Бөрте жусан	Полынь австрийская	Artemisia austriasa	Күрделігүлділер
35	Ақ жусан	Белая полынь	Artemisia leucodes	Күрделігүлділер
36	Қара жусан	Черная полынь	Artemisia fragans	Күрделігүлділер
37	Ассүттіген	Латук	Lactuca	Күрделігүлділер
38	Түйетікен	Чертополох	Cardurus	Күрделігүлділер
39	кринитария	кринитария	crinitaria	Күрделігүлділер
40	Жүзгін елекшөп	Жузгун ситник	c.gunceut	Қоғалар
41	Қияңкөлең	Осока	acuta	Қияңкөлеңдер
42	Жерар елекшөп	Ситник жерара	Gancus gerardii	Елекшөптер
43	Шөлді таран	Горец песчанный	Polugonum  arenazium	Қарақұмықтар
44	Иттабаншөп	Грыжник многобрачный	Herniaria polugama	Қалампыр гүлділер
45	Иттабан	Франкения	Frankenia hirsute	Иттабандар
46	Жыңғыл	Гребенщик	Tamaric grasilis	Жыңғыл
47	Тасшыгүл	Проломник	Andrasoce elongata	Наурызшешек
48	иманжапырақ	подорожник	Plantago	иманжапырақ

Зерттеген ауданда (кесте 3) қосжарнақтылар тұқымдасы 69%, дара жарнақтылар (астық тұқымдастық, қияңкөлеңдер тұқымдасы, елекшөптер тұқымдасы) 31% құрайды  [9, 10, 11, 12].

 

Кесте 2

 Өсімдіктер тұқымдастығы

 

№	Тұқымдастық	%
1	Астық тұқымдастық	25
2	Қоғалар тұқымдасы	2
3	Қияңкөлеңдер тұқымдасы	2
4	Елекшөптер тұқымдасы	2
5	Қарақұмықтар тұқымдасы	2
6	Алабұталар тұқымдасы	29
7	Қалампыргүлділер тұқымдасы	2
8	Шаршыгүлділер тұқымдасы	9
9	Бұршақ тұқымдастар	2
10	Иттабандар тұқымдасы	2
11	Жыңғылдар тұқымдасы	2
12	Наурызшешек тұқымдасы	2
13	Иманжапырақтылар тұқымдасы	2
14	Күрделігүлділер тұқымдасы	17

 

 

2.2 Биоморфологиялық талдау

Биоморфологиялық талдауға сүйенсек  бір жылдық 36%,  жартылай бұташық 17%, ұзынтамырлы сабақты 15%-ды құрайды, ал аз пайызды бос шырынды, бұталы, екі жылдық өсімдіктер құрайды [13]

 

 

 

2.3 Фитоценотикалық талдау

 

Фитоценотикалық талдаудың қорытындысы бойынша   далалық (27%),   шөл далалық (22%),  шөлейтті (19%)  өсімдіктердің көп пайыз құрайтынын дәлелдеді. Аз мөлшерде шалғынды-батпақты және космополит түрлері құрайды [14].

2.4 Экологиялық талдау

Экологиялық талдауға сүйенсек ксерофит 63%, мезофит 21%, гигрофит және мезоксерофит 8%  құрайды [15 ].

2.5 Шаруашылық талдау

Шаруашылық талдауға сүйенсек  мал азығы 66% арамшөптер 10%, ең аз пайыз құрайтындар техникалық  және бал шырынды өсімдіктер [16,17].

Қорытынды

Жұмысымды  қорытындылай келе мынадай нәтижеге келдім:

1. Жаңақала ауданы жазық және  шөлейтті шекарада  жатыр.
2. Өсімдік жамылғысында жазық зонада кездесетін (ақселеу, бозшөп, еркек шөп) қауымдастығы өседі. Жартылай шөлейтті зонада (изен, ақжусан,  кестежусан), шөлейтті зонада (көкпек, итсигек, қаражусан, сарсазан, қараматал) түрлері  кездеседі.  Батпақты шалғындардың орталық бөлігінде негізінен қамыс, құрақ, теңіз өлең шөбі, көл өлең шөбі мен Табернемонтан өлең шөбі өсінділері жақсы дамыған. Зерттеу ауданында өсімдіктердің 48 түрі кездеседі, олар 14 тұқымдастыққа жатады. Биоморфологиялық талдауға сүйенсек бір жылдық 36%,  жартылай бұташық 17%, ұзынтамырлы сабақты 15%-ды құрайды, ал аз пайызды бос шырынды, бұталы, екі жылдық өсімдіктер құрайды. Фитоценотикалық талдаудың қорытындысы бойынша далалық (27%),   шөл далалық (22%),  шөлейтті (19%)  өсімдіктердің көп пайыз құрайтынын дәлелдеді. Аз мөлшерде шалғынды-батпақты және космополит түрлері құрайды. Экологиялық талдауға сүйенсек ксерофит 63%, мезофит 21%, гидрофит және мезоксерофит 8%  құрайды.  Шаруашылық талдауға сүйенсек мал азығы 66% арамшөптер 10%  ең аз пайыз құрайтындар техникалық  және бал шырынды өсімдіктер.

Қорыта келе, ауданымыздың өсімдіктерін сақтап, қорғау үшін төмендегі ұсыныстарымды ұсынамын:

— Жаңақала ауданындағы табиғат ресурстарын тиімді пайдалану

— Жаңақала ауданындағы галофитті өсімдіктерді сақтау.

 

 

Қолданылған әдбиеттер

1. Абдуллина С.А. Список сосудистых растений Казахстана. Алматы 1999.
2. Александрова В.Д. Классификация растительности 1969.
3. Алехин В.В. Комплексы построения экологических рядов ассоциаций //Бюлл. МОИП. Отд. биол. 1923-1924.
4. Байтенов М.С. В мире редких растений. Алма-Ата 1986.
5. Быков Б.А. растительность и кормовые ресурсы Западного Казахстана Алма-Ата 1955.
6. Быков Б.А. Региональный анализ флоры и ботанико-географическое районирование Казахстана 1975.
7. Геология СССР. М., 1970.
8. Гордеева Т.К., Ларин И.В. Естественная растительностьполупустыни Прикаспия как кормовая база животноводства. 1965.
9. Джубанов А.А. Климат // Природно-ресурсный потенциал и проекируемые обьекты заповедного фонда Западно-Казахстанской области Уральск 1998.
10. Иванов В.В. Физико-географический очерк Западного Казхстана// Географический сборник. М;Л.,1953 Вып.2.
11. Х.Тілемісов Е.Рамазанов Орысша-қазақша ауыл шаруашылығы сөздігі Алматы «Қайнар» 1992
12. С.Арыстанғалиев Қазақстан өсімдіктерінің қазақша-орысша-латынша атаулар сөздігі

 

[bws_related_posts]