Гендік жағынан модификацияланған өнімдерді зерттеу

Оңтүстік Қазақстан облысы

Түркістан қаласы

«Шорнақ» жалпы орта мектеп коммуналдық мемлекеттік мекемесі

         Ғылыми жоба

Тақырыбы :Гендік жағынан модификацияланған өнімдерді зерттеу

Ғылыми жетекшісі  Химия және биология пәнінің мұғалімі   Е.Құдайбергенов

11 «а» сынып оқушысы  Ергешбай Ескендір

МАЗМҰНЫ

 

Кіріспе	3
1 ТРАНСГЕНДІ ӨНІМДЕР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТТЕР	5
1.1 Трансгенді ағзалардың пайда болу тарихы	5
1.2 Трансгенді өнімдерді жасау әдістері	7
1.3 Гендік жағынан модификацияланған өнімдердің ауылшаруашылықта пайдаланылуы	10
1.4 ГМӨ-нің адам денсаулығына және қоршаған ортаға потенциалды қауіптілігін бағалау принциптері	13
2 Зерттеу материалдары	26
2.1 ГМ өнімдерін натуралды (табиғи) өнімдерден  ажырату жолдары	26
2.2 Түркістан қаласындағы ГМ қоспалары бар азық-түліктер тізімі	28
2.3 Қиярдың ГМ сортының өнімділігін анықтау	34
Қорытынды	38
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі	39

 

                                                   Кіріспе

Планета халқының денсаулығына тағамның сапасы үлкен әсер тигізуде. 1999 жылғы статистикалық мәліметтер бойынша, жыл сайын аштықтан 15 млн. адам дүниеден өтеді екен. Қазіргі кезде бірінші орынға тағамтанудың келесі негізгі мәселелері шығарылды: жануартекті ақуыздардың дефициті; дәрумендердің жетіспеушілігі; макро- және микроэлементтердің жетіспеушілігі.

Жер беті халқының өсуіне байланысты, ал ғалымдардың болжамы бойынша 2050 жылға дейін 9-11 млрд-қа өсуі мүмкін, ауылшаруашылық өнімдердің өндірісін 2-3 есе дамыту қажет. «Ал бұл трансгенді  өнімдерді қолданбай шешу мүмкін емес», — деп халықаралық ғылыми қауымдастық айтып отыр. Трансгенді өсімдіктер арқылы өнім көбейеді, тағам арзандайды және бізге қажетті белгілері бар өсімдіктер шығарылады. Гендік технологияға қазіргі уақытта үлкен назар аударылып отыр. Себебі  гендік жағынан модификацияланған өнімдердің (ГМӨ) қауіпсіздігі және қолдану жөнінде ғалымдар арасында біркелкі шешім жоқ. Трансгенді өсімдіктер мен жануарлардың жасау принциптері бірдей. Екі жағдайда да ағзаның ДНҚ-сына жасанды түрде бөтен гендер енгізіледі, нәтижесінде гендік информация өзгертіледі.

Осы күнге дейін бірде бір технология бүкіл әлемнің ғалымдарын мұншалықты алаңдатқан емес. Трансгенді өсімдіктерге берілген қасиеттер арамшөптерге өтіп, биоалуантүрлілікке зиян тигізуі мүмкін. Оның үстіне ГМӨ-нің биологиялық обьектілерге потенциалды қауіпсіздігі: бөтен гендердің ішек микрофлорасына өткенде, қалыпты ферменттердің әсерінен олар негативті әсер етуі мүмкіндігінде болып тұр.

Трансгенді ағзалар  деп өсімдіктің немесе жануарлардың бір түрінен алынған гендер басқа түрге тасымалдануды айтады. Бұл, адамға қажетті белгісін алу үшін жасалынады. Мысалы: вирустарға, гербицидтерге қарсы жоғары төзімділік қасиеттерін алу үшін,  гендік жағынан өзгертілген дақылдардан алынған тағам өнімдерінің дәмдік сапасын арттыру үшін, тауардың көрінісін жақсарту үшін, сақтау мерзімін ұзарту үшін. Мұндай өсімдіктер табиғи түрлерге қарағанда жоғары стабилді өнім береді.

Генетикалық жағынан өзгертілген өнімдер лабораториялық жағдайда бір ағзаның гені басқа ағзаның жасушасына енгізілгенде пайда болады. Мысалы: қызанақпен құлпынайды суыққа төзімді ету үшін арктикалық камбаланың гені енгізілген; жүгеріні зиянкестерден сақтау үшін  жыланның уынан алынған белсенді ген енгізілген; малды семірту үшін өзгертілген бой өсіру гормонын енгізген; сояны гербицидтерге төзімді ету үшін петунияның, бактериялардың, вирустардың гені енгізілген.

Балаларға арналған әдемі қораптардағы қымбат тағамдардың құрамында  қандай заттар бар? Бағасы қымбат болған тауарлардың  сапасы да жақсы деп ойлайтынбыз. Бірақ әр кезде бұлай бола бермейді. Мысалы, 2004 жылы Ресей Федерациясы генетикалық қауіпсіздігі  Ассоциациясы бірінші балаларға, арналған тамақ  шығаратын фирмалардың   өнімдеріне тәуелсіз сараптама жасады. Бұл сараптаманың нәтижесінде Гербер, Семпер, Колинска, Валио, Фрислэнд, Нуиришен және Нестле фирмалары өнімдері құрамынан  генетикалық модификацияланған заттар табылған.

Сонымен, ген-инженериялық ағзалар биотехнологияның көптеген жетістіктеріне жеткізді. Келесі кезекте әдебиеттік шолу жасап ГМӨ-нің пайдалы және қауіпті жақтарын анықтау, ГМӨ-нің адам денсаулығына және қоршаған ортаға тигізетін әсерін  анықтау және сол ғылыми негіздерге сүйеніп қазіргі таңда әр адамның таңдауы өз қолында екенін білдірту керектігін  ғылыми жұмыстың мақсаты етіп қойдық.

1 ТРАНСГЕНДІ ӨНІМДЕР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТТЕР

1.1 Трансгенді өнімдердің пайда болу тарихы

Қазіргі таңдағы қоғамда генетиктерді «доктор Франкештейн» деп атайды. Доктор Франкештейн бір романның кейіпкері,  ол мутантты жасап шығарған. Генетиктерді зиянды өнім шығарғандықтан әлем тәртібін бұзуда деп айыптайды. Генетиктерді айыптау пікірлері ген инженериясының дамуынан алдында да айтылған болатын. 1970 жылдары осы мәселе төңірегінде болған пікірталастың негізгі тақырыбында рекомбинантты ДНҚ болатын. Лабораториялық жағдайда жасанды ДНҚ ғылыми мақсатта шығару мүмкін болды, яғни әртүрлі түрлердің гендерін бір-бірімен айқастырып, табиғатта кездеспейтін комбинациялар шығарылды. Мұндай бақылау эксперименттер арқылы ғалымдар биологиялық жүйелер туралы жаңа ақпараттар алды. Бірақ, кей жағдайда зерттеушілер, «не болатынын көрейік» деп эксперименттер жасайды да, ал алынған нәтижелері қауіпсіз болатынына кепіл бере алмайды. Осындай сенімсіздік қазіргі генетиканың қауіптілігі туралы пікірталас туғызды. Осындай өзекті мәселемен 1970 жылы рак ауруын тудыратын вирус гендерін E.coli бактериясына енгізіп зерттеген молекулярлық биологтар қақтығысты. Ғалымдар қарапайым биологиялық жүйе мысалында рак гендерінің функциясын зерттеуді көздеді.

Осындай технологиямен адамдарды ауру жұқтыратын канцерогенді бактерияларды да шығаруға мүмкін болды. Технология дамыған сайын ғалымдар осы жұмыстың ақыры қауіпті екені туралы ойлана бастады. Ақыр соңында 11 молекулярлық биологтар «Nature және Science» журналына кейбір эксперименттерге мораторий жариялау және басқа да тәжірибелерге сақтықпен қарау жөнінде анық хат жариялады, атап айтқанда ғалымдар антибиотиктерге шыдамды гендеріне, токсиндердің және канцерогенді вирустардың гендеріне қатысты эксперименттерді тоқтату жөнінде. АҚШ-ның Денсаулық ұлттық институтын мұндай эксперименттердің ережесін және орындау принциптерін жасау керектігін өтінді. Ғалымдар үшін бұл үлкен маңызды қадам болды: белгісіз қауіптілікті сезініп ғалымдар эксперименттерді тоқтатты. Бұл хатқа қол қойған ғалымдар бүкіл әлемде олардың өтініштері қандай резонансты тудыратынын күтпеді де білмеді. Бұл хат БАҚ-на мәлім болғанда, оқырман қауым мұндай потенциалды қауіптілікті реалды түрде сезінді. Мұндай эксперименттер қауіпті болмаса, ғалымдар оларды тоқтауға шектеу қоярмеді? деген сұрақтар халықты алаңдатты.

Бірақ рекомбинантты ДНҚ жасау технологиясы зерттеудің жаңа бағыттарын ашты. Дегенмен осы мәселе төңірегіндегі пікірталастардың маңызын қарастырып көрейік. 1975 жылы 24-27 ақпан аралығында Калифорния штатында, Монтерей қаласына жақын Асинолиаредада бүкіл дүниеге танымал молекулярлық биологтар жиналды. Біреулері этикалық қауіптілік туралы тым қатты айтылған жөнінде және де эксперименттерді жалғастыру керектігін талап етті. Басқалары зерттеулердің қауіптілігі дәлелденген жағдайда заңмен қудаланатыны туралы алаңдады. Конференцияда зерттеулерді  жалғастыру және кейбір жарияланған мораторийлерді эксперименттер жасау кезінде ұсталынатын бір қатар принциптерге алмастыру жөнінде шешім қабылданды. Сонымен келесі ұсыныстар айтылды:

1) потенциалды қауіптілікті тудыртатын эксперименттердің қауіпсіздік шараларын жақсарту;

2) арнайы лабораториялық жағдайда генетикалық өзгертілген микроағзалардың әлсіз түрлерін  пайдалану.

Биологияның әртүрлі саласының  биологтарынан және жеке компаниялардың өкімдерінен тұратын рекомбинантты ДНҚ жөніндегі комитет зерттеулердің жүргізу ережелерін анықтау мақсатында құрылды. Өндірістік компаниялардың өкілдері де жауапкершілік танытып зерттеулерді реттеу жөнінде сөз айтты. Оларда потенциальды негативті нәтижелердің қауіптілігінен туындайтын сот дауларынан қорқып, негізгі принциптерін жасауды ұсынды. 23 маусым 1976 жылы Денсаулықтың ұлттық институтының бастығы Д.Фредериксон рекомбинантты ДНҚ-ны зерттеу ережелерін бекітті.

Зерттеулердің физикалық қауіпсіздігінің 4 деңгейі анықталды. І-ші деңгей – стандартты биологиялық технологияларды пайдаланып қауіпсіз эксперименттерді жүргізу. Әр деңгейге өскен сайын шектеулердің саны көбейеді. Оның үстіне E.Coli штаммының 3 түрі анықталды:

1. ЕК-1 деп стандартты лабораториялық штаммдар;
2. ЕК-2 деп лабораториядан тыс тіршілік етуі 1*10^-8 ықтималдығы бар штаммдар;
3. ЕК-3 деп лабораториядан тыс және жануарлар мен өсімдіктердің ағзаларында өліп қалатын штаммдар.

 1.2 Трансгенді ағзаларды алу әдістері

 Генетикада қоғам әсерінің  мәселесі және осы саладағы ғылыми зерттеулердің реттелуі әлі күнге дейін шешімін тапқан жоқ. Микробиологиялық  технологиялардың және әдістердің жетілдірілуі тағы да алаңдаудың себептері болып отыр. Коммерциялық мақсатта генетикалық модификациялық ағзаларды (ГМА) жасау — яғни арнайы қасиеттері берілген трансгенді өсімдіктер мен жануарлар жасау технологиясы құпия емес. Көптеген трансгенді ағзалар нарыққа шығып кеткен. Табыс табу мен қоршаған ортаны және денсаулықты сақтау мүдделерінің үйірлесуі трансгенді технологиялар туралы пікірталастың басталуына жол берді.

Қазіргі уақытта ген инженерлері үшін гендік жағынан модификацияланған өнімерді алу түкте емес. Жалпы гендік инженерия әдісін қысқаша түсіндірмесі 1-суретте берілген.

 

 

Ол  үшін А жасушасыны ң сол белгіге жауап беретін генні ң учаскесін кесіп алып, В жасушасына енгізеді.

 

Нәтижесінде:

В В жасушасы жаңа генді алумен қатар, жаңа белгіге ие болды.

Сурет 1. Гендік инженерия әдісі

Трансгенді  өсімдікті алуда негізгі мақсат – бөтен ДНҚ-дан қажетті генді белгілеп өсімдіктің ДНҚ молекуласына ендірту. Бұл процесс өте күрделі.

1980 жылы ДНҚ молекуласының жеке учаскелерге қиятын рестриктаза  ферменті ашылды. Ондай қиылған гендердің ұштары жабысқыш болады, сондықтан бұл қасиет бөтен ДНҚ-ның учаскелеріне орналасуға мүмкіндік етеді.

Бөтен гендерді өсімдіктің тұқымқуалаушылық ақпаратына ендіру әдісі —  Agrobacterium tumefaciens бактерия арқылы жасалынады. Бұл бактерия өсімдіктің хромосомасына өзінің ДНҚ-сын енгізеді, ол өсімдікте гормондардың шығуын күшейтеді, нәтижесінде кейбір жасушалар тез көбейіп, ісікті пайда етеді. Бактерияның көбеюі үшін ісік қоректік орта болып табылады. Ген инженерия әдісі арқылы ісік тудыртпайтын, бірақ өз ДНҚ-сын енгізе алатын қасиеттері бар штаммдар алынады. Қажетті генді рестриктаза арқылы бактерияның шеңбер молекуласына, оны плазмид деп атайды, жабыстырылады. Бұл плазмидте антибиотикке шыдамды гені бар. Осындай плазмидтерді генетикалық  аппаратына қабылдаған бактериалды жасушаларға антибиотикке шыдамды ететін гендер де өтеді. Оны айқындау үшін, өсімдіктерді антибиотикпен себеді. Плазмидтерді қабылдаған жасушалар тірі қалады. Әрі қарай сол жасушадан біртұтас ағза алынады.

Бірақ, бұл әдісті барлық өсімдіктерге қолданбайды: агробактерия күріш, бидай, жүгері сияқты өсімдіктерге жұқпайды. Сондықтан екінші әдіс қолданылады: ферменттер арқылы өсімдік жасушасының қалың жасуша мембранасын ерітіп, тазартылған жасушаны ДНҚ және оны ендіретін заттары бар (мысалы, полиэтиленгликоль) ерітіндісіне орнатады. Немесе мембранада микротесіктерді (тоқтың қысқа импульстары арқылы) жасайды, сол тесіктер арқылы ДНҚ учаскелері жасушаға енеді.  Осы жерден үшінші әдісті қолдануға болады. ДНҚ-ны микроскопиялық металдық «оқтар» (диаметрі 1-2 микрондық вольфрам шариктері) арқылы  өсімдіктер жасушасын атады. Тесіктер жазылады, ал «оқтар» ДНҚ-сын қажетті жерге жеткізеді. Қажетті генді алған жасушадан біртұтас ағза шығарылып көбейтіледі.

1.3 Гендік жағынан модификацияланған өнімдердің ауылшаруашылықта пайдаланылуы

Жыл сайын транссгендік ауылшаруашылық дақылдар егістігі жылдам қарқындылықпен арту үстінде. Биотехнологиялық корпорациялар жаңадан ГМО өнімдерін корпорациялардың жоғары табысқа жетуімен байланысты коммерциялық қолдану үшін ұсынуда.

ГМ ағзаларды ауыл-шаруашылықта пайдалану қоғамда үлкен резонансты туғыздырды. 1,2-кестеде әлемде пайдалануға рұқсат етілген трансгенді ауылшаруашылық дақылдардың тізімі берілген.

 

Кесте – 1 Әлемдегі пайдалануға рұқсат етілген трансгенді ауылшаруашылық дақылдардың тізімі

 

Дақылдар аты	Фенотиптік белгісі
Рапс аргентинский	Фосфинотрицинді гербицидке төзімді (глюфозинат аммония)
Рапс аргентинский	Глифосфат  гербицидіне төзімді
Қалампыр	Сақтау мерзімі ұзартылған, сульфонилнесептік гербицидтерге шыдамды
Цикорий	Фосфинотрицинді гербицидке төзімді (глюфозинат аммония)
Мақта	Зиянкес-насекомдарға төзімді
Мақта	сульфонилнесептік гербицидтерге шыдамды
Мақта	Глифосфат  гербицидіне төзімді
Мақта	Фосфинотрицинді гербицидке төзімді (глюфозинат аммония)
Лен	сульфонилнесептік гербицидтерге шыдамды
Жүгері	Глифосфат  гербицидіне төзімді
Жүгері	Зиянкес-насекомдарға төзімді
Жүгері	Имидазолинді гербицидтерге төзімді
Жүгері	Глифосфат  гербицидіне және зиянкес-насекомдарға төзімді
Жүгері	Зиянкес-насекомдарға төзімді және Фосфинотрицинді гербицидке төзімді (глюфозинат аммония)
Жүгері	Зиянкес-насекомдарға төзімді және Глифосфат  гербицидіне төзімді
Қауын	Сақталу  мерзімі ұзартылған
Папайя	Вирустық инфекцияға төзімді
Рапс польский	Глифосфат  гербицидіне төзімді
Рапс польский	Фосфинотрицинді гербицидке төзімді (глюфозинат аммония)
Картоп	Колорад қоңызына шыдамды
Картоп	Колорад қоңызына шыдамды әрі вирусқа төзімді
Күріш	Фосфинотрицинді гербицидке төзімді (глюфозинат аммония)
Күріш	Имидазолинді гербицидтерге төзімді
Соя	Глифосфат  гербицидіне төзімді
Соя	Фосфинотрицинді гербицидке төзімді (глюфозинат аммония)
Қабақ	Вирустық инфекцияларға төзімді
Қызылша	Фосфинотрицинді гербицидке төзімді (глюфозинат аммония)
Қызылша	Глифосфат  гербицидіне төзімді
Темекі	Оксинилді гербицидтерге төзімді
Қызанақ	Сақталу мерзімі ұзартылған
Қызанақ	Зиянкес-насекомдарға төзімді
Қияр	Вирустық инфекцияға төзімді
Қияр	Зиянкес-насекомдарға төзімді

 

Кесте -2 Пайдалануға рұқсат етілген ауыл-шаруашылық өсімдіктерінің трансгенді сорттарына енгізілген генетикалық элементтер

 

Белгі	Генетикалық элемент	Гендер алынған көзі
Жемістердің сақталу мерзімінің ұзартылуы	Полигалактуроназа	Қызанақ
Пісу мерзімінің тоқтатылуы	S-аденозилметионин гидролаза	Бактериофаг
Пісу мерзімінің тоқтатылуы	Синтаза 1-аминоциклопропан 1- көмірқышқыл	Қалампыр
Пісу мерзімінің тоқтатылуы	Синтаза аминоциклопропан циклаза	Қызанақ
Гербицидтерге төзімділік	5-энолпирувилшикимат-3-фосфат синтаза	Agrobacterium tumefaciens
Гербицидтерге төзімділік	5-энолпирувилшикимат-3-фосфат синтаза	Жүгері
Зиянкес насекомдарға төзімділік	Ингибитор протеазы	Картоп
Түсінің өзгеруі	Дигидрофлавонол редуктаза	Петуния
Түсінің өзгеруі	Флавоноид	Фиалка
Май құрамының өзгеруі	Дельта 12-десатураза	Соя
Вирустарға төзімділік	PRSV вирус қабықшасының протеині	Папайя вирусы
Вирустарға төзімділік	Кукумовирус қабықшасының протеині	Қияр кукумовирусы
Вирустарға төзімділік	Қарбыздың потивирус қабықшасының протеині	Қарбыз потивирусы

 

2-суретте әлемдегі трансгенді дақылдар алқабының динамикасы көрсетілген.

1996 жылы ГМӨ пайдалану — 1,7 млн.га.

1997 жылы егін алқабы 6 есе жоғарылаған (11млн.га).

2003 жылы -67,7 млн.га. Сонда  8 жылда ол 40 есе көбейген.

Сурет 2. Трансгенді дақылдар алқабының динамикасы

Гендік жағынан модификацияланған сорттар қайда егіледі? 42,8 млн.га (63%) — АҚШ, 13,9 млн.га (21%) — Аргентинада, 4,4 млн (6%) — Канадада, 3 млн. га (4%) — Бразилияда, 2,8 млн.га (4%) — Қытайда, 0,4 млн.га (1%) — Оңтүстік Африкада. Бұл елдерге егін алқабының  99 % келеді. Индия, Австралия, Испания, Румыния, Болгария, Германия, Мексика, Уругвай, Колумбия, Гондурас, Филиппин, Индонезия барлығы 18 дамып келе жатқан елдерде ГМӨ өсіріледі. 2003 жылы барлық елдерде егін алқабының 2002 жылмен салыстырғанда жоғарылағаны байқалды. Қытай және Оңтүстік Африка – 33%, Канада – 26%, АҚШ — 10%, Индия – 100%, Испания – 33%. 2003 жылы Бразилияда егін алқабы 3 млн.га құраған.

Әлемдегі 7 млн. фермерлер неге ГМ өсімдіктерін шығаруда? Оның себебі, ГМ өсімдіктерінің өнімділігі жоғары және табыстың өсуі мол. Мысалы, АҚШ-да 2002 жылы трансгенді өсімдіктердің өнімі 1,8 млрд. тоннаға артқан, және де пестицидтер 21 мың тоннаға аз қолданған, ал табыс көзі 1,5 млрд. $ өскен. Қаржы жағынан басқа ГМӨ-нің әлеуметтік және экологиялық пайдасы да бар. Пестицидтерді пайдалануды қысқарту және жер аударудан бас тарту ауылшаруашылық техниканың эксплуатациясын төмендетеді, сәйкесінше отын жарату шығыны азаяды және ауаның СО₂ –мен ластану деңгейі төмендейді. Қоршаған ортаға гербицидтерді қолдану су мен топырақтың химиялық  ластануын төмендетеді. Гербицидтерге төзімді ГМӨ пайдалану биоалуантүрлілікті азайтады. Трансгенді сорттар егілген алқабтарда құстар, пайдалы насекомдардың популяциясының өсуі байқалады.

1.4 ГМӨ-нің адам денсаулығына және қоршаған ортаға потенциалды қауіптілігін бағалау принциптері

Алғашқы ген-инженерлік сорттар өндірісте 1992 жылы шықты. Традициялық селекция бойынша ГМӨ-нің жоғары эффективтілігін көрсетеді. ГМӨ егілетін аудандарда көбеюде. Бірақ сонда да ГМӨ-рнің адам денсаулығына және қоршаған ортаға қауіптілігі Чернобыльдегі авариямен теңестіреді.

ГМО өнімдерінің экожүйеге тигізер зиянды әсерлерін зерттеп қарастырмай, ондай жұмыстарды жүргізбейтіндіктері әрине алаңдатарлық жайт. Экожүйе күрделі, әрі бір-бірімен байланысты әртүрлі популяциялардың көп мөлшерінен тұрады. Табиғи экожүйеге трансгендік өсімдіктердің тигізер әсері қандай? Ол үшін бұл экожүйелердің ең алдымен өзара байланыстарын қарастыру керек. Бұл зерттеулер қиын, әрі ұзақ уақытқа созылады және әр трансгендік ағза жан-жақты қамтитын ғылыми анализді қажет етеді.

Трансұлттық биотехнологиялық корпорациялар артық шығынға ұшырамас үшін бұл үлкен көлемді зерттеулерді жүргізбей-ақ жаңа ГМО өнімдерін  қоршаған ортаға және адам денсаулығына қауіпсіз деп жорамалап келуде. Ал адам денсаулығы мен өмір сүруі екінші орында тұр.

70-жылдардың басында қоршаған ортаға ауылшаруашылық қожалықтары  өнімдерінің осындай формасы негативті әсер ететіндігі анық көрінді. Пестицидтер ағзаларға жағымды, ал қоршаған ортаға кері әсерін көрсетуде.

Әлемдік азық-түлік ұйымдарының бағалауынша ғаламшардағы 8 млн. адамзат,  яғни болжам бойынша жер бетінде 2025 жылға дейін, тіршілік ету үшін олардың тағамдық рациондарын жақсарту, толықтыру мақсатында азық-түлік өндірісін екі есеге көбейту керек.

Ғаламның миллиондаған адамдары күн сайын ГМО бар тағамдарды қолдануда. ГМО–ның денсаулыққа жеткілікті мөлшерде қолданудағы  қауіптілік әсері әлі толық зерттелмегендіктен, қазір экспериментті осындай тағамдар арқылы тамақтанып, біз өзімізге тәжірибе жасап жатырмыз деген сөз. Мысалы, өзіміз пайдаланатын «Гринпис»-те жарияланған ГМО ингредиенттерін қолданатын компаниялардың тізімі төменде көрсетілген:

Kellogg s (келлогс) – дайын таңертеңгі асты, сонымен қатар жүгері мақталарын өндіреді.

Nestle (Нестле) – шоколад, кофе, кофейнді сусындар, балалар тағамын өндіреді.

Unilever (Юнилевер)- балалар тағамын, майонездер, сусындарды өндіреді.

Heins Foods (Хайенц-Фудс)- кетчуптер мен соустарды өндіреді.

Hersey^,s  (Хершес)- шоколад және алкогольсіз сусындарды өндіреді.

Соса-СоІа (Кока-Кола) – Кока-кола, спрайт, Фанта.

McDonald^,s (Макдональдс)- тез тамақтану мейрамханалар жүйесі.

Danon (Данон)- йогурттар, айран, ірімшік және балалар тағамын өндіреді.

Similac (Симилак)- балалар тағамын өндіреді.

Cadbury  (Кэдбери)-  Fruit  & Nut какаосын және шоколад өндіреді.

Mars (Марс)- М&М,  Snickers, Twix,  Milky Waу шоколадтарын өндіреді.

Pepsi-Cola (пепеси-Кола)- Пепси, Миринда, Севен-Ап.

Ғалымдар ГМО өнімдері бар тағамдарды қолдану кезіндегі негізгі қауіптерді бөліп көрсетті, олар:

1. ГМО-ны құрастырушылар күткен жағдайынан басқа да, яғни болжанбаған, жағымсыз және қауіпті қасиеттері мен белгілері байқалады. Бұл өсімдіктер мен жануарлардың гендерінде он мыңдаған ген болуымен байланысты. Әрбір ген басқа да  жүздеген гендермен әрекеттеседі. Жұмыс барысында бөтен ген бір ғана қасиет пен белгі бермей, өзінің қатысуымен организмнің көптеген белгілері мен қасиетін өзгертеді.
2. ГМО және оның өнімдерінің табиғатқа, адамға таралуының нәтижесін анықтайтын сенімді тәсілдер әлі жоқтың қасы.
3. ГМО технологиясын құрастыру қауіпі. Өзге ген ДНҚ иесінің тізбегіне жеткізгіш бактерия арқылы енеді. Бұл кезде хромосоманың қай бөлігіне бөтен геннің түскенін анықтау қиын.
4. ГМО және оның өнімдерінің табиғатқа таралу мөлшерін бақылап отыру мүмкін емес.
5. Аллергиялылығы және уыттылығы
6. Канцерогенділігі және мутагенділігі
7. Антибиотиктерге төзімділік қаупі
8. Биоалуантүрліліктің азаюы
9. Мутанттардың пайда болуы
10. Таза түрлердің жойылуы
11. Трансұлттық корпорацияларға тәуелділік
12. Биосферадағы гендердің ретсіз алмасуы.

Лабораторияда ГМО-ның алған кезде ол қандай генге жаңа ген орналасатынын және қанша көшірмесі қабылдаушының ағзасында табылатынын алдын-ала болжап көру мүмкін емес.

Мутация деп ағзадағы гендерден пайда болған өзге гендерді айтамыз. Мутацияның неге алып келетіндігі әлі күнге дейін беймәлім күйде. Болашақта зерттеушілердің алдында ГМО-ның адамдарға әсерін толық зерттеу мәселесі тұр. ГМО-ның жіктелуі алдында ГМО-ның адамдарға әсерін толық зерттеу мәселесі тұр.

ГМөнімдерінің келесі оң жақтары анықталған:

1. ГМӨ-рі аштықтан сақтайды, себебі олар құнарсыз топырақта да өсе береді,  жоғары өнім береді,  ұзақ сақталады;
2. Тұқым қуалайтын ауруларды женуге мүмкіндік береді, патологиялық геннің орнына сау ген енгізіледі;
3. Өндірістік орындары шығаратын улы газдарды сіңіретін ГМөсімдіктер фиторемедиацияда пайдаланылады;
4. Онкологиялық ауруларды жазатын ГМбактериялар жасалынады.

Рак ісігінің ортасында гипоксия жері бар, онда  рак клеткалары көбеймейді.  Емдеу үшін оттегіні шығармайтын топырақ микроорганизмін  пайдаланады. Яғни бұл анаэробты ағза болып табылады. Осы бактерияны ағзаға  енгізеді, ол қанмен ісіктің гипоксия жеріне барып орналасады да, сол жерде көбейіп рак жасушаларын өлтіре бастайды. ГМО-ның жіктелуі 1 сызбада көрсетіледі.

 

 

1 сызба – ГМ өнімдерінің жіктелуі

 

ГМӨ бар темекі мен күріш адам ағзасына түсіп, сол ағзада активті зат ретінде жиналады. Мұндай заттар қатерлі ісік ауруларын тудыру қауіпі бар. Зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында зерттеушілер трансгендік картопты тышқандарға қоректік зат ретінде берген кезде, олардың қан құрамдарының өзгергенін, сонымен қатар ішкі ағзада өзгерістер болғанын байқаған. Тәжірибе жүргізілген барлық тышқандар ГМО өнімдерінің салдарынан түгелдей өлген.

2-сызбада көрсетілгендей генетикалық модификацияланған өнімдердің бірі соя болып табылады. Ал енді ГМ соя мен кәдімгі сояның бір-бірінен қандай айырмашылығының бар екенін қарастырайық.

 2 сызба – генетикалық модификацияланған өнімдер

Біріншіден, құрамындағы ақуыздың көптігі, яғни қосымша генмен толықтырылады. Екіншіден, осы ақуызы бар өнімдер қандай реакцияға түсетіндігі, сол реакцияға түскен ақуыздың концентрациясы қандай болатынын, осы барлық өзгерістерден не күтеміз?  Бұл сұрақтарымыздың барлығына да жауап таба алмаймыз, шешімі жоқ сұрақтардың бірі болып қала береді. Сондықтан да, ғалымдарымыздың алдарында қиын да, күрделі зерттеулерді талап ететін жұмыстар күтуде.

Қазіргі кезде дүкендерге, супермаркеттерге барғанда жаңа жарнамаланып жүреген әртүрлі өнімдерді аламыз. Ал оның құрамына үңіліп, зер салып жатқан ешкім де жоқ.   Тағамдарды сауаттылықпен таңдап алған дұрыс.

Қорытындылай келе, ГМО-ның пайдасы және зияны әлі толықтай зерттелмеген. Бірақ та біз ГМО-ның қауіптілігінің алдын ала аламыз. Ол үшін дүкендерге барған сәтімізде ең алдымен алатын тауарымыздың құрамына үлкен мән беруіміз керек. Сонымен қатар, көптеген тағамдарды алғанда «ГМО-сыз» деген белгісі бар тағамдарды тұтыну қажет.

Бүкіл адамзатқа ГМО өнімдерінің қауіптілігі жайында ақпарат беру өте маңызды мәселе. Егер де адамдарда ГМО жайлы білімдері болса, онда олар міндетті түрде бұл тағамдарды қолданбауға кеңес беретіндігі анық.

Қазіргі кезде ГМӨ-нің адам денсаулығына және қоршаған ортаға қауіптілігін бағалаудың эффективті жүйесі жасалған. Онда шаруашылықта пайдалану үшін ГМӨ жоспарлаудан мемлекеттік тіркеуге алуға дейін этаптары берілген.

ГМӨ қауіпсіздік экспертизасы ғылыми тұрғыда жасалынады. Экспертиза кезінде ГМӨ эксперименттік пайдаланудың нәтижесі, мәліметтері, экспертиза  қорытындысы, методикалық нұсқаулар және ғылыми-техникалық әдебиеттерде жарияланған ақпарат ескертілуі тиіс.

Қауіпті бағалау жеке негізінде жүргізілуі тиіс. ГМӨ пайдалану жөнінде қорытындыны жасағанда ақпарат ГМӨ түріне, пайдалану сипатына, пайдаланатын жеріне байланысты өзгеруі мүмкін. Адам денсаулығына және қоршаған ортаға традициялық селекция түрінде шығарылған сорттар, породалар, штаммдар да қауіпті болуы мүмкін. Сондықтан ГМӨ қауіптілігін анықтау үшін кәдімгі сорттармен салыстырылуы тиіс.

ГМӨ кері әсерін бағалаудың жалпы методикасы келесі этаптардан тұрады:

1) адам денсаулығына және қоршаған ортаға зиянды әсерін тигізетін жаңа трансгенді ағзаларды анықтау;

2) ГМӨ адамға және қоршаған ортаға ГМӨ интенсивтілігіне  ұзақтығына, әсер ету сипатына қарай бағалау;

3) зиянды әсердің нәтижесін бағалау;

4) қауіптілікті бақылайтын стратегияларды белгілеу.

Қауіптіліктің табиғатын түсіну үшін ГМӨ туралы түсінік және олардың ГМ емес өнімдерінен айырмашылығын неде екенін білу керек. Кортахен протоколында (3 бап) биоқауіпсіздік туралы анықтама берілген: тірі өзгертілген ағза дегеніміз қазіргі биотехнологияның жетістігін пайдалану арқылы жаңа комбинациялық генетикалық материалы бар әрбір тірі ағзаны айтады.

Ресей ғалымдарының зерттеу жұмыстарының нәтижесінде ген модификацияланған  соялардың сүтқоректілер  денсулығына және ұрпақ жалғастыру қабілетіне  кері әсер ететіндігі анықталды.  Зерттеу жүргізу үшін  егеуқұйрықтарды алып, оларды  екі топқа бөлген. Бірінші топтағы егеуқұйрықтарды генетикалық модификацияланған соямен  қоректендіріледі, ал екіншілерін кәдімгі соямен.

Морфологиялық анализ жүргізу нәтижесінде бұл ген модификацияланған соямен қоректендірілген  егеуқұйрықтардың ішкі мүшелерінде  де патологиялық өзгерістер бар екендігі анықталды (сурет 4,5).

Сурет 4.    Кәдімгі соямен қоректендіріліген егеуқұйрықтар

Сурет 5.   ГМ соямен қоректендіріліген егеуқұйрықтар

Сонда генетикалық модификацияланған соямен  қоректендірілген егеуқұйрықтардың ішінде өлу денгейі жоғары болады және де генетикалық модификацияланған соямен қоректендірілген егеуқұйрықтардың  көлемі мен  салмағы кәдімгі соямен  қоректендірілгендерге қарағанда  төмен болып келеді (сурет 6).

 

 

 

Сурет 6,7. Аналығы ГМ соямен қоректендірілген  егеуқұйрықтың ұрпағы

 

Өсімдіктің әрбір трансгенді сортының кәдімгі сортынан айырмашылығы 25-30 мыңдық генетикалық материалын қосымша 1-2 жаңа гендер туралы ақпараты бар ДНҚ фрагменті және реттегіш элементтер беріледі. Ағзаға осы қосымша берілген гендердің белсенділігі ағзада 1-2 жаңа протеиндердің биосинтезімен түсіндіріледі. Ген инженерия табиғаттағы барлық кездеспейтін түрлерді шығара алады.

Бұл жағдайда ағзаға бөтен болып табылатын бөтен гендердің өнімдері-ферменттері, протеиндері саналады. Яғни, қауіптілікті туғызатын трансгендердің өзі емес, олардың өнімдері қауіпті. Бұл ағзаға енгізілген ДНҚ фрагментіне байланысты емес, себебі жердегі барлық ағзалардың тұқымқуалайтын материалының құрылысы универсалды. Адамда да, жануарларда да, өсімдіктерде де, саңырауқұлақтарда да, вирустарда да ол бірдей. ДНҚ табиғаты адамға қауіпсіз болып келеді. Өмір бойы денсаулығына зиянын тигізбей күнделікті оны пайдаланып келеді. Рекомбинантты протеиндерге келсек, олар барлық ГМӨ-не бөтен болмайды.

Біріншіден, өсімдіктердің трансгенді сорттарын алғанда өздерінің гендерімен генетикалық манипуляциялар жасаған (ұзақ мерзімде сақталатын томаттар, майлы соя, рапс, жоғары сапалы крахмалы бар картоп, кофеинсіз кофе, никотинсіз темекі т.б.)

Екіншіден, эволюциялық  тұрғыда бір-бірінен алыс ағзалардың метаболизм жолдары бірдей болып келеді. Сәйкесінше метаболизмді қамтамасыз ететін ферменттердің де құрылымымен құрылысы да бірдей болады.

Мысал ретінде EPSPS ферментін келтіруге болады. Раундап гербицидіне толерантты трансгенді соядағы бактериалды EPSPS, өсімдіктің ағзасында өз функциясын толық атқарады. Қауіптілікті бағалау кезінде тек қана трансген өніміне емес, трансген өсімдігінің метаболизм жолдарының өзгеруіне назарды аудару керек. ГМӨ қауіпсіздігін бағалау кезінде EPSPS ферментінің синтезі кәдімгі өсімдіктердің синтезінен ешқандай айырмашылығы жоқ екендігі назарға алынды.

Үшіншіден, адамның, жануардың генетикалық материалының құрылысын зерттеудегі соңғы ғылыми мәліметтер әртүрлі систематикалық топтар гендерінің айырмашылықтары  мен ұқсастықтары туралы білімімізді кеңейтті. Мысалы арабидопсис өсімдігінде адамның жүздеген гендері бар екені анықталды, оның ішінде сүт бездерінің ісік гені. Agrobacterium tumefaciens топырақ бактериясы өздерінің гендерін үнемі өсімдікке ендіріп, ісік туғызады (корончатый галл). Бұл табиғи процесс және де осыны ген инженерлер сәттілікпен пайдаланды. Осындай мысалдар жеткілікті. Сондықтан генетиктер табиғатқа қарсы шыққан емес. Алыс түрлер арасындағы генетикалық ақпаратпен байланыс үнемі жүреді. Кейбір жағдайда миллион жылдар қажет, кей жағдайда күнде, сағат сайын жүруі мүмкін. Дегенмен, әр ғалым өсімдікке, микроағзаға, жануарға жаңа генді қосуды жоспарламай тұрып, осы генді жан-жақты зерттеп, оның өнімінің белсенділігін зерттеп, қауіпсіздігінде сенімді болуы тиіс.

Қауіптіліктің екінші тобы ағзаның генетикалық материалына трансгеннің ендіруімен байланысты. Алдымен, бөтен ген өзгертілетін ағзаның қандай да болсын генді кодтайтын ДНҚ учаскесін зақымдауы мүмкін. Бірақ бұл жағдайдың болу ықтималдығы үлкен емес. Себебі, жоғары ағзалардың генетикалық материалының құрылымы сондай, ДНҚ-да гендер кадрдағы кинопленка сияқты, бірінен кейін бірі нық орналасқан емес, араларында кодталмайтын нуклеотидтер реттілігі толықтырады. Оның үстіне кодтайтын гендердің реттілігінде ешқандай генетикалық ақпаратын тасымалдайтын интрон учаскелері бар. Олар иРНҚ молекуласы синтезінде кесіледі.

Сонда да, басқа ген орналасқан ДНҚ учаскесіне трансгеннің енуі қаупті. Егер зақымдалған геннің структурасын кодтайтын учаске зақымдалса, геннің өнімі түзілмейді. Бұл кезде ген екіге бөлінеді: бір бөлігінде транскрипцияға қажетті иРНҚ орналасады, екінші бөлігінде – терминал орналасады. Яғни екі бөлікте толық емес. Егер зақымдалған ген ағзада маңызды функцияны атқаратын болса, оның өнімінің жоқтығы ағзаға үлкен әсер етеді. Сондықтан ондай зақымдалған гендері бар генотиптер сатылуға жетпейді.

Егер трансгеннің ағзаға ену кезінде басқа реттегіш элементтер- энхансер (геннің белсенділігін «күшейтетін»), немесе сайлэнсер (геннің белсенділігін «төмендететін») зақымдалса, қасындағы гендердің белсенділігіне әсер етеді. Мысалы, адам денсаулығына қауіпсіз концентрацияда токсиндерді пайда ететін сорттар, генетикалық модификациядан кейін олардың синтезін күшейтіп, рұқсат етілген концентрациядан астыртын жіберуі мүмкін. Бұл генотиптер адам денсаулығына зиян етеді.

ГМӨ қауіптілігімен байланысты үшінші тобы трансгендердің басқа ағзаларға тасымалдануының кері әсерімен байланысты: ГМӨ-нен гендердің жабайы түрлеріне тасылуы немесе ГМӨ антибиотикке төзімді селективті гендердің микроағзалардың асқорыту процесіне тасылуы. Бұл жағдайда ГМӨ-нің гендері және олардың өнімдері басқа генетикалық және экологиялық ортада қауіпті болуы мүмкін.

Ауылшаруашылық өсімдіктер ГМӨ-нің басқа ағзалармен қарым-қатынасқа түсу мүмкіндігі мол егістік алқаптарда өсіріледі және вирус сияқты векторлар өздерінің гендерін басқа өсімдіктерге тасымалдайды. Зиянкестерге қарсы токсин гені бар өсімдіктер сұрыптау құралы ретінде үлкен егістік алқапта көптеген насекомдарды жояды. Нәтижесінде сондай токсиндерге төтеп бере алатын насекомдар пайда болады. Бұл күтпеген экологиялық зардапқа әкелуі мүмкін. Жалпы біз адамның іс-әрекетінен туындайтын қауіптерді жоюымыз қажет, себебі тек қана  (Bt) гені бар өсімдіктер ғана шыдамды насекомдарды пайда ете алады. Инсектицидпен себілген кез-келген егістік алқабы шыдамды түрлерді шығару үшін идеалды орта болып табылады.

Біз тамаққа қолданатын ағзалар – органикалық компоненттердің қоспасы, оның ішінде біреуі денсаулыққа пайдалы болса, екіншісі зиян. Тағамтану физиологиясы және диетология саласындағы зерттеулер бойынша әрдайым  жаңа қоректі заттардың қасиеттері  ашылып жатады. Қызыл шараптағы таниндер және қызанақтағы каротиндер жүрек-тамыр жүйесіне оң әсер етеді және рак ауруын тоқтатады. Сонымен қатар көптеген қоректі заттар негативті әсер етеді. Кейбіреулері канцерогендер болуы мүмкін, мысалы қара бұрыштағы және қуырылған тамақтағы кейбір заттар.

Көптеген адамдардың тағамның әр түрлеріне аллергиясы бар. Жалпы кез-келген жағдайда ГМӨ алдында қорқыныштың себебі, олардың құрамында адам  ағзасына әсері зерттелмеген заттары бар, ішіндегі бөтен ақуыздар аллергияның жаңа түрі болуы мүмкін. 2001 жылы тәуелсіз ғылыми комиссия «Старлинк» атты генетикалық модификациялық жүгерідегі ақуызды (Cry 9с) адам үшін аллерген етіп тапты. Жүгеріге  Bacillus thuringensis (Bt) бактериясының гені тасымалданған болатын. Бұл бактерияның токсині осы өсімдіктің зиянкестерін өлтіреді. Жүгеріге токсины осы өсімдіктің зиянкестерін өлтіретін Bacillus thuringensis  (Bt) бактериясы тасымалданған. Адамға бұл бактерияның әсерін әлі толық зерттелген жоқ, алайда бұл тағам нарыққа шығып кетті. Американың Ұлттық академиясының ғалымдары жасаған баяндамада  ГМӨ-нің адам ағзасына зиянды әсері әлі толық дәлелденбеген.

Әр технологияның оң және теріс жақтары бар. ХІХ ғасыры физика және химия ғылымдарының жетістіктеріне негізделген. Өндірістік революция индустриальды дамыған елдерде өмір деңгейін көтерген болатын. Бірақ, бұл прогресстің теріс жақтары бар. Мысалы, өндірістік революция сыйлаған автокөлік адамға жылдамдығымен, кез-келген жерге тез жетумен пайдалы, сонымен қатар дизель отының жануынан шыққан улы газдар қоршаған ортаны ластап, адам денсаулығына зиян тигізуде. Ал ол автокөліктерді шығару үшін шахтадан металлдар, жер қойнауынан мұнай өндіріледі немесе шоссе құрылысына ормандар кесіледі, нәтижесінде биологиялық алуантүрлілік азаяды. Қаланың көлік жүйесінің дамуымен табиғатта адам баспаған жерлер азаюда. Бұған қоса, автокөлік авариялары мыңдаған адамдардың өмірін алуда. Бірақ, бұл өлімдерге қоғам кешіріммен қарайды.

Химиялық өндіріс те қоршаған ортаны ластайды. Өткен ғасырдың химиялық революциясы бізге пластмасса, синтетикалық   бояулар және басқа да қажетті материалдар берді. Сонымен бірге бұл революция инсектицидпен тамақ уланулардың, «озон тесіктерінің» үлкейюінің, су қоймаларының ластануының, радиоактивті қалдықтардың және мыңдаған ядролық қоймалардың себебі болды.    Химиялық өндіріс — адам аурулары, өсімдіктер мен жануарлардың өлімі үшін жауап тартуы тиіс.

Ген модификациялық ағзаларды да осы тұрғыда қарастыру керек. Әрине қазіргі биотехнологияның әлеуметтік, экономикалық, медициналық көзқарастан теріс жақтары бар. Бірақ, әр жаңа технологияның потенциалды зиянын оны қолданғанда алынатын потенциалды пайдасымен бірдей қарау керек, бұл тұрғыда генетикалық технологиялар басқа технологиялармен бір қатарда тұрғаны айдан анық. Генетикалық технологияларды талдау жөніндегі қазіргі пікірталастарды бұрыңғы технологиялардың                                                  тәжірибесіне сүйеніп және болашақта оны пайдалануды көздеп жүргізу қажет.  Сақтықтың негізгі принципі мынада: зиян келтірмеуді көздеп іс-әрекет ету және әр іс-әрекет қайтарымды болуы керек. Әр жағдайда проекттің барлық жақтары толық қарастырылмай маңызды шешім қабылданбауы тиіс.

Бұрын жаңа технологияларды пайдалану жөнінде жауапкершіліксіз шешімдер қабылданған. Мысалы, ДДТ зиянкестерге қарсы пестицидті ашқан үшін 1948 ж. Пауль Моллер Нобель премиясын алған. ДДТ-ны қолдану ақыры соңында бүкіл әлемге таралып, қоректік тізбекке енді. Химикаттар тірі ағзалардың ұлпаларында жинақталып қорекпен басқа жануарлардың ағзаларына өтті. Сөйтіп мың және жүз мың есе құстардың жұмыртқа қабығында және әйелдердің сүт бездерінде критикалық деңгейге жеткені анықталды. Бұл феномен көптеген жыртқыштар жойылғаннан кейін анықталды. Мұндай күтпеген қауіпті ешқандай шара тоқтата алмады.

Сондай-ақ, қазіргі химияның ғажабы хлорфторуглеродтың қолдану нәтижесінен де болжау мүмкін емес еді. Бұл заттар инертті және көптеген химиялық заттарды аэрозолды баллончиктерде тасымалдайды. Хлорфторуглеродтардың атмосфераның  жоғарғы қабаттарында жинақталатынын және хлордың бос радикалдары озон қабатын бұзатынын ешкім болжай алмады. Революциялық  технологиялардың  табиғаты сондай, біз оларды пайдаланудың нәтижесін біле алмаймыз.

Қазіргі генетикалық технологиялар адамзатқа қауіп тигізу мүмкін, сондықтан қоғам сақ болуы тиіс. Адамзаттың өткен тәжірибесі көрсеткендей, жаңа жетістіктерге аса қауіптілікпен қарау керек және оларды асықпай енгізу керек. Биотехнологиядан басқа барлық технологияларды қатаң бақылап және бағалау керек. Мысалы, жаңа химиялық заттарды тәжірибеде сынамай синтезделуде. Қоғам мүшелері технологияларға бақылау құрып және технологиялардың пайдасы мен қауіптілігін бағалай алатын білім алуы тиіс.

 

 

 

 

2 Зерттеу материалдары

2.1 ГМ өнімдерін натуралды (табиғи) өнімдерден  ажырату жолдары

 

БҰҰ мәліметтері бойынша әлемде келесі трансгенді ауыл-шаруашылық өсімдіктері тіркелген:

 

1. сояның 11 сорты
2. картоптың 24 сорты
3. жүгерінің 32 сорты
4. қант қызылшасының 3 сорты
5. күріштің 5 сорты
6. томаттың 8 сорты
7. рапстың 32 сорты
8. бидайдың 3 сорты
9. қауынның 2 сорты
10. цикорийдің 1 сорты
11. папайяның 2 сорты
12. қабақтың  2 сорты
13. зығырдың 1 сорты
14. мақтаның 9 сорты
15. қиярдың 15 сорты

 

Ресей Федерациясының «Роспотребнадзор»-дың 2004 жылғы  мәліметтері  бойынша  10 000 астам азық-түлік және тағам өнімдері ГМ өніміне зерттелген. ГМ өнімдері бар пробалар ең көп ет өнімдерінде тіркелген (946 проба), одан кейін құрамында  өсімдік  ақуызы бар өнімдерде (466 проба),  нан өнімдерінде (44 проба), құс өнімдерінде (29 проба), балаларға арналған тағамдарда (13 проба) және консервілерде (13 проба).

Жалпы ГМӨ бар азық-түліктерді «Роспотребнадзор»-дың 2004 жылғы  мәліметтері  бойынша 3 түрге бөлуге болады:

1. ГМ ингредиенттері (яғни трансгенді соя және жүгері) бар. Бұл ингредиенттер тәтті ететін, түс беретін, ақуыз мөлшерін көбейтетін ретінде тағам құрамына қосылады.
2. Трансгенді шикізатты өңдеудің азықтары (соя ірімшігі, соя сүті, чипстер, жүгері, томат пасталары).
3. Трансгенді жеміс-жидектер.

«Роспотребнадзор»-дың 2004 жылғы  мәліметтері  бойынша төменде ГМӨ бар азықтарды қалай ажыратуға болатынын  келтіреміз.

Ресей федерациясының мемлекеттік реестрі бойынша келесі ГМ өнімдерін өндіретін фирмалар тіркелген:

1. Central Soya Protein Group, Дания;
2. ООО «БИОСТАР ТРЕЙД», Санкт-Петербург;
3. ЗАО «Универсал», Нижний Новгород;
4. «Монсанто Ко», США;
5. «Протеин Текнолоджиз Интернэшнл Москоу», Москва;
6. ООО «Агенда», Москва
7. ЗАО «АДМ-Пищевые продукты», Москва
8. ОАО «ГАЛА», Москва;
9. ЗАО «Белок», Москва;
10. «Дера Фуд Текнолоджи Н.В.», Москва;
11. «Herbalife International of America», США;
12. «OY FINNSOYPRO LTD», Финляндия;
13. ООО «Салон Спорт-Сервис», Москва;
14. «Интерсоя», Москва.

Сатып алынған азық-түліктің құрамында ГМӨ болуы мүмкін егер:

1. Егер таңбалардында жоғарыда аталған фирмалардың аты болса.
2. Егер азық АҚШ-та жасалса және оның құрамында соя, картоп, жүгері болса.
3. Егер құрамында өсімдік ақуызы (соя) болса.

ГМӨ көбінесе Е-қоспалармен  жасырынады. Бірақ ГМӨ бар екенін білдіретін арнайы Е-қоспалар  болады, олар: азықтарда май мен суды біріктіретін элемент ретінде қолданатын соя лецитині немесе Е322, ГМ-микроағзалардан жасалған рибофлавин (В2) немесе Е101, Е101А, ГМ астық дәндерінен  жасалынатын карамель (E 150) және ксантан (E 415). ГМ-компоненттері бар келесі Е-қоспалар анықталған: E 153, E 160d, E 161c, E 308-9, Е-471, E 472a, E 473, E 475, E 476b, E 477, E479a, E 570, E 572, E 573, E 620, E 621, E 622, E 633, E 624, E 625, E951.

Кей кезде  азықтардың таңбаларында қоспалар сөзбен жазылады. Ең жиі кездесетін жазбалар: соя майы, өсімдік майы, мальтодекстрин (крахмалдың түрі), глюкоза немесе глюкоза шербеті және декстроза (жүгері крахмалынан жасалынатын қант), ГМ-бактериялар арқылы өндірілетін тәтті дәмдеуіш аспартам, аспасвит, аспамикс, модификацияланған крахмал (бірақ ол химиялық жолмен де алынуы мүмкін).

 

2.2 Түркістан қаласындағы ГМ қоспалары бар азық-түліктер тізімі

 

Зерттеу жұмысын  Түркістан қаласы дүкендерінде кездесетін ГМӨ бар екенін білдіртетін  құрамында Е-қоспалары бар азық-түліктердің тізімін жасаудан бастадық (кесте 1).

Кесте 1 — Түркістан қаласы тұрғындары сатып алатын  құрамында ГМ ингредиенттері  бар азық-түліктердің тізімі

 

№	Азық-түліктің аты	Өндіруші мемлекет	Құрамындағы ГМ компонент
	«Milky way» шоколады	Ресей	Глюкоза шербеті
	«Snickers» шоколады	Ресей	Глюкоза шербеті, өсімдік майы
	«Mars» шоколады	Ресей	Глюкоза шербеті, өсімдік майы
	«Albeny» шоколады	Ресей	Е322, глюкоза шербеті, соя өнімдері
	«Alpen gold» шоколады	Ресей	Е476, Е322
	«Nesquik (Nestle)» шоколады	Бельгия	Глюкоза шербеті, Е322, Е476
	«Kitkat  (Nestle)» шоколады	Бельгия	Е476
	«Twiks» шоколады	Ресей	Глюкоза шербеті, өсімдік майы, Е322
	«Bounty» шоколады	Ресей	Глюкоза шербеті, өсімдік майы, Е322
	«Freshbol» шоколады	Түркия	Е322
	«Nesquik plus (Nestle)» шоколады	Бельгия	Мальтодекстрин, Е322
	«Toffefee” шоколады	Германия	Е322
	« Palino (Ulker)» шоколады	Түркия	Е322
	«Raffaello” шоколады	Бельгия	Е322
	«Botakan» шоколады	Қазақстан	лецитин
	«Василек (Рахат)» шоколады	Қазақстан	Е322, Е476
	«Пористый шоколад» шоколады	Ресей	Е322, Е476
	«Kinder» шоколады	Ресей	Е322
	«Metro» шоколады	Түркия	Глютен, Глюкоза шербеті, Е322
	«Nuts (Nestle)» шоколады	Бельгия	Глюкоза шербеті, Е322, Е476
	«Luna (Ulker)» шоколады	Түркия	Е322
	«Элита» шоколады	Қазақстан	Е322
	«Jupiter» шоколады	Түркия	Е322
	«Dido (Ulker)» шоколады	Түркия	Е322
	«Chocopil» шоколады	Индия	Е322, Е471
	Барни (бисквит шоколады)	Польша	Глюкоза шербеті, Е322
	«Meller» ирисі	Ресей	Глюкоза шербеті,, декстроза
	Арахис в мягкой карамели	Ресей	Е322, Е476
	«Аллель» шоколады	Ресей	Е322
	«Любятово» кекс	Ресей	Е322
	«Fruttila» драже	Ресей	Е322, глюкоза шербеті
	МSMS драже		Глюкоза шербеті, өсімдік майы, Е322
	«Dobido» драже	Түркия	Е322
	Skittes драже	Ресей	Е322
	«Ferrero» конфеті	Германия	Е322
	«Малинка» сағызы	Қазақстан	Глюкоза шербеті
	«Chicle jelly» сағызы	Түркия	Декстроза
	«Mamba» сағызы	Германия	Глюкоза шербеті, өсімдік майы, модификацияланған крахмал
	«Fruttella»  сағызы	Ресей	Глюкоза шербеті
	«Star bust» сағызы	Ресей	Е322
	«Hubba-Bubba» сағызы	Ресей	Глюкоза шербеті, Е322, аспартам Е951
	«Dirol» сағызы	Ресей	аспартам Е951
	«Halls» сағызы	Ресей	Глюкоза шербеті
	«Orbit» сағызы	Ресей	Е322, Е 951
	«Яшкино» печенье	Ресей	Е322
	«Яшкино» торты	Ресей	Е322
	«Яшкино»вафлиі	Ресей	Е322
	«Әсем» вафлиі	Қазақстан	Е322
	«Хрустящий» кокос вафлиі	Қазақстан	Е322
	«Артек» вафлиі (Рахат)	Қазақстан	Е322
	«Южное» печеньесі	Қазақстан	Е322
	«Көктем» печеньесі	Қазақстан	Е322
	«Медео» печеньесі	Қазақстан	Глюкоза шербеті
	«Gikobest» печеньесі	Түркия	Глюкоза шербеті, өсімдік майы, соя лецитині
	«Rozalina» шоколад (Хамле)	Қазақстан	Е322
	«Алатау» печеньесі (Хамле)	Қазақстан	Е322
	Таяқшалар (Хамле)	Қазақстан	Глюкоза шербеті
	«RollRey» печеньесі	Түркия	Мальтодекстрин, Е322
	Подушечки с молочной начинкой	Ресей	лецитин
	«Duf-Duf» печеньесі	Түркия	Глюкоза шербеті
	Кекс к чаю (Harry`s company)	АҚШ	Лецитин
	«Дэндролл» рулеті (Harry`s company)	АҚШ	Е322
	«Магдаленас» кексі (Harry`s company)	АҚШ	Е322
	Русский бисквит	Беларусь	Глюкоза шербеті
	«Орео» печеньесі	Сауд Арабия	Глютен, Е322
	«Бамбук» таяқшалар	Қазақстан	—
	Печенье земляничное	Ресей	Лецитин
	Наполитанки (вафли)	Украина	Е322
	Причуда (вафли торты)	Беларусь	Е322, Е476
	Шоки-доки вафлиі	Қазақстан	Е322
	Lupti water	Түркия	Е322
	Рулетики домашние	Ресей	Глюкоза шербеті, Е471, Е475, Е477, Е322
	«Классика» крекері	Қазақстан	Е322
	«Семечко-сэндвич «печеньесі	Қазақстан	Е322
	«Керуен» торты	Қазақстан	Е322
	Крекер Алматинский	Қазақстан	Е322
	«Домашний праздник» бисквиті	Украина	Крахмал модификацияланған, Е322
	Mactea (чай 3 в 1)	Сингапур	Глюкоза шербеті, Е471, Е472а, Е 160
	чипсы «Смак»	Қазақстан	Е621
	чипсы «Kracks»	Сингапур	Е621, модификацияланған картоп крахмалы, Е 471, мальтодекстрин
	Чипсы «Болжау»	Қазақстан	Е621
	Чипсы «Grizzly»	Қазақстан	Е621
	Чипсы «Русская картошка»	Ресей	декстроза
	Чипсы «Gold»	Украина	мальтодекстрин
	«Малыш»нәресте тағамы	Ресей	Е322, мальтодекстрин
	«Nestogen» (Nestle)	Швейцария	Е322, мальтодекстрин
	«Nan» (Nestle)	Швейцария	Е322, мальтодекстрин
	«Малютка» каша	Ресей	Е322, мальтодекстрин
	Каша «3 злака» (Nestle)	Ресей	глютен
	Кубики «Maggi»	Швейцария	Мальтодекстрин, глютен
	Кириешки	Ресей	Е621, Е622
	«Rollton» тез дайындалатын  вермишель	Ресей	Е621
	«3 желания» чили	Қазақстан	Модификацияланған крахмал
	Крабовые палочки	Ресей	Соя белогы
	өсімдік спреді	Ресей	Е322
	«Крестьянское» майы	Ресей	Е322
	Шоколад майы	Қазақстан	Е322
	Масло к чаю	Қазақстан	Е322
	Щедрое лето	Ресей	Е 322
	Pepsi	АҚШ	Е150
	Корнишондар маринадталған	Қытай	ГМ сорт
	«Mikado» маринадталған қияр	Үндістан	ГМ сорт
	Йогурттер	Европа, Ресей	Глюкоза шырыны
	Coca-cola	АҚШ	Е150

 

Әдебиеттік мәліметтерге сәйкес құрамында ГМӨ бар азық-түліктердің басым көпшілігі кондитер өнімдері екендігі,  сонымен қатар  құрамында ГМ компоненттері бар азық-түліктер алыс және жақын  шетелден  әкелінген және  өз елімізде өндірілетін азықтарда, әсіресе кондитер өнімдерінде болатыны анықталды.

Келесі кестеде  құрамында ГМ ингредиенттері  жоқ азық-түліктердің тізімін келтіреміз. Бірақ бұл азықтарда ГМ ингредиенттері жоқ болғанымен, адам денсаулығына басқа да қауіпті заттар болуы мүмкін. Мысалы, ГМ ингредиенттері жоқ консервіленген тағамдарда адам денсаулығына зиян  улы химиялық зат бензапирен болуы мүмкін.

 

Кесте 2 — Түркістан қаласы дүкендерінде сатылатын құрамында ГМ ингредиенттері  жоқ азық-түліктердің тізімі

 

№	Азық-түліктің аты	Өндіруші мемлекет	Құрамындағы ГМ компонент
	Kamila	Ресей	—
	Ащы кетчуп	Қазақстан	—
	«Bondueleе» тәтті жүгері	Венгрия	—
	«Bondueleе» шампиньон	Венгрия	—
	Томат пастасы	Қазақстан	—
	Маслины без косточек	Испания	—
	Сиыр еті (тушенка)	Қазақстан	—
	Сиыр еті (тушенка)	Ресей	—
	Килька черноморская	Украина	—
	«Рижское золото» шпрот паштеті	Латвия	—
	Куырдак	Қазақстан	—
	«Сельдь» консерв. балық	Латвия	—
	Скумбрия	Латвия	—
	Майшабақ              (килька)	Қазақстан	—
	Жылқы еті (тушенка)	Қазақстан	—
	Сиыр еті (тушенка кусковая)	Ресей	—
	«Огонек» үй дәмдеуіш	Қазақстан	—
	Кетчуп шашлык	Қазақстан	—
	Кетчуп татар.	Қазақстан	—
	Қабақ икрасы	Қазақстан	—
	Лапша	Қазақстан	—
	Вермишель	Қазақстан	—
	Кеспе	Қазақстан	—
	«Агуша» нәресте тағамы	Ресей	—
	Сыр	Қазақстан	—
	Сыр Hochland-Rusland	Ресей	—
	Cыр	Дания	—
	«Жайлау» майы	Қазақстан	—
	Сливочные берега	Қазақстан	—
	Biola	Украина	—
	«Uno» шырыны	Қазақстан	—
	«Мой» шырыны	Ресей	—
	«Toy» шырыны	Қазақстан	—
	«Привет» шырыны	Қазақстан	—
	«Сады Придонья» шырыны	Ресей	—
	Нектар шырыны	Қазақстан	—
	Chupa-chups карамелі	Ресей	—
	«Молоко» конфеті	Қазақстан	—
	Суперконтик	Украина	—
	Пряники	Қазақстан	—
	«Хрум-хрум» жүгері таяқшалары	Қазақстан	—
	Тульский пряник с начинкой	Ресей	—
	Коржи бисквитные	Ресей	—
	«Домашние радости» рулеті	Ресей	—
	Сухари	Қазақстан	—
	Мини круассам	Ресей	—
	Сиыр бульоны	Қазақстан	—
	Дәмдеуіштер	Қазақстан	—
	«Ставридка» балық консерві	Ресей	—
	«Керемет» тез дайындалатын  лапша	Қазақстан	—
	«3 желания» провансаль	Қазақстан	—

 

Зерттеу жұмысының барысында Түркістан қаласының базарында сатылатын ГМ жемістер мен көкөністердің тізімдері анықталды:

1. болгар ащысы (ГМ белгілері — әдемі түс, бірдей формалы, шірігі жоқ, сақталу мерзімі – 3 айдан астам);
2. алмұрт (ГМ белгілері — бірдей формалы, шірігі жоқ, сақталу мерзімі – 3 айдан астам);
3. жүзім (ГМ белгілері — бірдей формалы және үлкен,  шірігі жоқ, сақталу мерзімі – 2 айдан астам);
4. алма (ГМ белгілері — әдемі түс, бірдей формалы, шірігі жоқ, 3 айдан астам);
5. апельсин (ГМ белгілері — әдемі түс, бірдей формалы, шірігі жоқ, 3 айдан астам);
6. қызанақ (ГМ белгілері — әдемі түс, бірдей формалы, шірігі жоқ, 2 айдан астам);
7. пияз (ГМ белгілері — әдемі түс, бірдей формалы, шірігі жоқ, 4 айдан астам).

Төменде Түркістан қаласының базарында сатылатын ГМ жемістер мен көкөністердің суреттерін келтіреміз (сурет 8, 8а):

 

 

 

 

Сурет 8а. ГМ-жемістер мен көкөністер

 

 

 

 

2.3 Қиярдың ГМ сортының өнімділігін анықтау

 

Келесі кезекте зерттеу жұмыстың барысында гендік инженерия жолымен алынған қиярдың Мультистар сорты мен традициялық селекциямен алынған қиярдың  «Вязниковский» сортының вегетациялық кезеңдері салыстырмалы түрде зерттелді.

Қияр – Үндістанның ежелгі культурасы. Қиярда 95 %  судан тұрады. Тек қана 5%-да ғана ағзаға қажетті заттар бар.

Қиярлардың өсірілуі:

Қиярға жоғары температура қажет: тұқымдары 12-15⁰  төмен емес температурада өседі, өсімдіткреі 25-30⁰ қалыпты өседі. Топырақтың жоғары ылғалдылығы және ауаның жоғарғы температурасы қияр үшін өте қолайлы.

Сәуір айында полиэтилен ыдысқа диаметрі 6-7 см  қиярдың 1 ғана өсімдігі отырғызылады. Қияр «Мультистар» сорты 3 күннен кейін өскіндер берді (сурет 9).

 

Сурет 9. Қияр Мультистар сорты      Сурет 10 Қияр «Вязниковский» сорты

 

Қияр «Вязниковский» сорты 6 күннен кейін өскін берді (сурет 10).

 

Қияр «Мультистар» сорты 10 күннен кейінгі   5-6 см  өскіндері (сурет 11):

 

 

Сурет 11.  Қияр «Мультистар» сорты  Сурет 12. Қияр «Вязниковский» сорты

 

Қияр «Вязниковский» сорты  10 күннен кейін 3-4 см өскіндері (сурет 12).

Қиярдың Мультистар сорты 20 күннен кейін жылыжай жағдайында өсірілді.  Ал «Вязниковский» сорты  ашық күн түсетін жерде өсірілді.

Қияр «Мультистар» сорты 20 күннен кейін (сурет 13):

 

 

Сурет 13. Қияр «Мультистар» сорты

 

Қияр «Вязниковский» сорты  30 күннен кейін  (сурет 14):

 

Сурет 14. Қияр «Вязниковский» сорты

 

Қиярлардың гүлдену кезеңі:

• Қияр «Вязниковский» сорты 45 күнде гүлдесе, қияр «Мультистар» сорты 30-ші күнде гүлдеді (сурет 15):

 

Сурет 15. Қияр «Мультистар» сорты

 

Қиярлардың екі түрі де күнде суарылды. Топыраққа минералды тыңайтқыштар берілді: 10 л суға 12 г суперфосфат, 5 г мочевина.

Қиярлардың өнім беру кезеңі:

• Қияр «Вязниковский» сорты 50 күнде өнім берсе, қияр «Мультистар» сорты 35-ші күнде өнім берді (сурет 16,17):

 

 

Сурет 16.  Қияр «Вязниковский»             Сурет 17. Қияр «Мультистар» сорты

сорты

 

Жаппай өнім алу :

• Қияр «Мультистар» сорты – 38 күнде;
• Қияр «Вязниковский» сорты — 58 күнде (сурет 18,19).

 

 

Сурет  18. Қияр «Вязниковский» сорты      Сурет 19. Қияр «Мультистар» сорты

Қияр «Вязниковский» сорты                         Қияр «Мультистар» сорты

1 м²  1 кг  өнім берді.                                        1 м²  2 кг  өнім береді

 

Сонымен қиярдың Мультистар сортының вегетациялық кезеңі қысқа және қысқа уақытта жоғары өнімі беретіндігі анықталды.

Қорытынды

 

1. Түркістан қаласы дүкендерінде сатылатын құрамында ГМ қоспасы бар азық-түліктердің 104 түрі зерттелді, оның ішінде басым көпшілігі кондитер өнімдері екендігі,  сонымен қатар  құрамында ГМ компоненттері бар азық-түліктер алыс және жақын  шетелден  әкелінген және  өз елімізде өндірілетін азықтарда, әсіресе кондитер өнімдерінде болатыны анықталды.

1. Түркістан қаласының базарында сатылатын ГМ жемістер мен көкөністердің ГМ белгілері   бойынша- әдемі түс, бірдей формалы, шірігі жоқ, сақталу мерзімі – 2-3 айдан астам 7 түрі анықталды.
2. Түркістан қаласы дүкендерінде сатылатын құрамында ГМ ингредиенттері  жоқ азық-түліктердің 51 түрі анықталды.
3. Зерттеу жұмыстың барысында гендік инженерия жолымен алынған қиярдың Мультистар сортының вегетациялық кезеңі традициялық селекциямен алынған қиярдың  «Вязниковский» сортымен  салыстырғанда қысқа және сол уақытта жоғары өнім беретіндігі анықталды.

 

 

 

Пайдаланған әдебиеттер:

 

1. Власова З.А. Справочник по биологии. – М., 1998.   2. Балиев А. Генетика спасет от голода.  Но  продлит  ли  она  жизнь? //  Молодая гвардия, 2001, №4, с.48–50.   3. Бляхера Л.Я., Ванюшкин Б.Ф. История биологии. – М., 1997.   4. Дмитрук М. Страсти по геному. // Чудеса и приключения, 2001, № 2.,  с.  2–4.   5. Красовский О.А. Генетически модифицированная пища: возможности и риски// Человек, 2002, № 5, с. 158–164.   6. Поморцев А. Мутации и мутанты // Фaкел, 2003, № 1, с. 12-15.   7. Рогачев В. Генетическая революция, первые шаги. // Эхо планеты,  2000, № 28, с. 6–9.   8. Савин М. Биология, 2002, № 44, с.7–8.   9. Свердлов Е. Что может генная инженерия. // Здоровье,  2002,  №  1,  с.51–54.  10. Слепчук Е. О чем молчит великая молекула. // Эхо планеты, 2001,  №  9, с. 32–34.  11. Чечилова С. Трансгенная пища. // Здоровье, 2000, № 6, с. 20–23.  12. Статьи по проблеме трансгенности: http://soyacenter.ru/transgen.html  13. Вельков В.В., Опасны ли опыты с рекомбинантными ДНК. Природа, 1982,  N 4, c.18-26.  14.  Зеленин  А.В.,  Генная  терапия:   этические   аспекты   и   проблемы      генетической безопасности. Генетика, 1999, т.35, N 12, с.1605-1612.  15.  Этико-правовые  аспекты  проекта  «Геном   человека»   (международные  документы и аналитические материалы). Ред.- состав. В.И. Иванов,  Б.Г. Юдин. М., 1998, 190 с.  16. Вельков В.В. Оценка риска при интродукции генетически модифицированных микроорганизмов в окружающую среду. Агрохимия, 2000, N8, с. 76-86.  17.  Спирин  А.С.,  Современная  биология  и  биологическая  безопасность. Вестник РАН, 1997, N7, c.579-588.  18. Дудов В.И., Голиков А.Г.,  Потехин  О.Е.,  Красовский  О.А.,  Правовые вопросы  межграничного  перемещения   генетически   измененных   живых  организмов. Биотехнология, 1999, N6, с.80-85.  19. Сойфер В.Н., Наука и власть. История разгрома  генетики  в  СССР.  М., «Лазурь», 1993, 706 с.  20. Ф. Кибернштерн, Гены и генетика, Москва, “Параграф”, 1995.  21. Трансгенные продукты: потребности  и  безопасность  Конференция  OECD, Эдинбург 28 февраля-1 марта 2000 г.22. Christian Janet L., Greger Janet L. Nutrition for Living. 4th ed. Redwood City, CA: Benjamin Cummings, 1994. A9-A41;  Kaayla, T.Daniel. The Whole Say Story//New Trends, 2004

[bws_related_posts]