Есімше, көсемше

Пәні: Қазақ тілі

 

Тақырыбы: Есімше, көсемше

Мақсаты:

а) Білімділік: Есімше мен көсемше — етістіктің ерекше түрі екендігіне байланысты түсінік бере отырып, есімшенің, көсемшенің жасалу жолдары, есімшенің, көсемшенің жұрнақтары туралы түсінік беру.

ә) Дамытушылық: Студенттерге жаттығулар орындату арқылы ізденімпаздық қасиеттерін дамыту, шығармашылыққа баулу, тіл байлықтарының молаюына ықпал ету.
б) Тәрбиелік: Адамгершілікке тәрбиелеу, келтірілген мысалдар арқылы туған жерге деген сүйіспеншілік, қазақ тілін құрметтеуге тәрбиелеу.

Күтілетін нәтиже:

Есімше мен көсемше туралы кең түсінік алады, бір-бірінен ажырата біледі, дұрыс қолдана алады. Студенттер жаттығулар орындау кезінде бірлесіп жұмыс жасай алады.
Бұрын меңгерілген білімдерін естеріне түсіру арқылы СКТТ-ның сызба тірегін пайланады.

Сабақтың түрі: Сатылай кешенді талдау технологиясы бойынша жаңа тақырыпты меңгерту

Сабақтың әдісі: сұрақ – жауап, ауызша тестік сұрақтарға тез жауап алу, оқулықпен жұмыс жасау, сергіту сәті.

Көрнекілік: оқулық, топтастыру, дидактикалық қосымша, презентация.

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі:

а) Сәлемдесу;

ә) Сабаққа қатысын тексеру;

ІІ.Студенттердің үй тапсырмасына дайындығын тексеру.

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру (СКТТ бойынша):

Есімше — есім сөздер сияқты түрленетін (көптік, септік, жіктік, тәуелдік жалғауды қабылдайтын), қимылдың мезгілге, шаққа қатысын білдіретін етістіктің түрі.

Есімшенің жасалу жолдары:

1. -ған, -ген, -қан, -кен: барған, жүрген, айтқан
2. -атын, -етін, — итын, -итін: баратын, келетін, оқитын
3. -ар, -ер, -р: барар, оқыр, келер
4. -с: келмес, айтпас
5. -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек: бармақ, келмек, айтпақ

Есімшенің түрленуі

1. көптік жалғау: барған+дар; баратын+дар
2. септік жалғау:

Атау Ілік Батыс Табыс Жатыс Шығыс Көмектес

білген білген+нің білген+ге білген+ді білген+де білген+нен білген+мен

жүретін жүретін+нің жүретін+ге жүретін+ді жүретін+де жүретін+нен жүретін+мен

3. жіктік жалғау:

Мен айтпақпын Сен айтпақсың Сіз айтпақсыз Ол айтпақ

Біз барармыз Сендер барарсыңдар Сіздер барарсыздар Олар барар

4. тәуелдік жалғау:

Менің білмегім Сенің білмегің Сіздің білмегіңіз Оның білмегі

Біздердің көретініміз Сендердің көретіндерің Сіздердің көретіндеріңіз Олардың көретіні

Көсемше — негізгі қимылды білдіретін, сондай — ақ негізгі қимылды көрсететін, қосымша қимылды айқындайтын етістік түрі. Мысалы: Әркім  өз ойын айтып жатыр.

Көсемшенің жасалу жолдары:

1. -ып, -іп, -п: айтып, келіп, барып.
2. -а, -е, й: айта, келе, қарай.
3. — ғалы, -гелі, -қалы, -келі: айтқалы, келгелі, барғалы.

Көсемшенің түрленуі:

• Көсемше көптік, септік, тәуелдік жалғауларын қабылдамайды.
• -ғалы, -гелі, -қалы, -келі жұрнақтарынан жасалған көсемшеге жіктік жалғауы жалғанбайды.
• Жіктік жалғауы:

Мен айтамын Сен айтасың Сіз айтасыз Ол айтады

Біз айтамыз Сендер айтасыңдар Сіздер айтасыздар Олар айтыды

 

Көсемшенің сөйлемдегі қызметі:

1. 1. Күрделі етістіктің құрамында жіктеліп келген жағдайда көсемшебаяндауыш қызметін

атқарады. Мысалы: Біз ақырын әңгімелесіп келеміз (не істеп келеміз?)

2. Іс-әрекеттің амалын, мақсатын, т.б. білдіріппысықтауыш қызметін атқарады.

Мысалы:Қасқырлар жылқыға топтанып (қалай?) келіп шапты.

 

Оқулықпен жұмыс

 

102 — жаттығу. Сөйлемдерден есімшелерді табыңыз, жұрнақтарының астын сызыңыз, жіктелуіне көңіл бөліңіз.

 

104 — жаттығу.  Есімшелердің болымды, болымсыз мағыналарын ажыратыңыз, олардың берілу жолдарын анықтаңыз.

 

107 — жаттығу. -ғалы, -гелі, -қалы, -келі, -ғанша, -генше, -қанша, -кенше формалы 15-20 етістік жазыңыз, олармен  сөйлем құраңыз.

 

108 — жаттығу. Етістіктің есімше, көсемше түрлерін тауып, жасалу жолын анықтаңыз, сөйлемдегі қызметін көрсетіңіз.

 

Қорытындылау.

Үйге тапсырма. «Қобыз сазы» тақырыбы бойынша әңгіме дайындау.

Бағалау.

 [bws_related_posts]