Тыныс алудың маңызы.Тыныс алу мүшелері:ауа тасымалданатын жолдар және өкпе.Мұрын,аңқа,жұтқыншақ,көмекей,кеңірдек және негізгі бронхылар,олардың құрылысы мен қызметі.Өкпенің құрылысы және қызметі.

КММ.М.Дауленов атындағы орта мектеп
Биология пәнінің мұғалімі:Көпбаева.Н.М
Сабақтың тақырыбы:Тыныс алудың маңызы.Тыныс алу мүшелері:ауа тасымалданатын жолдар және өкпе.Мұрын,аңқа,жұтқыншақ,көмекей,кеңірдек және негізгі бронхылар,олардың құрылысы мен қызметі.Өкпенің құрылысы және қызметі.Өкпедегі және ұлпалардағы газ алмасу.
Сабақтың мақсаты:
Білімділік:   Тыныс алу жүйесінің маңызы, тыныс алу мүшелерінің құрылысы мен қызметі туралы жаңа білім, түсінік беріп, ұғымдар қалыптастыру
Дамытушылық:  Оқушылардың  алған білімдерін және шығармашылық қабілеттерін дамыту.
Тәрбиелік:      Жауапкершілікке, адамгершілікке, салауаттылыққа тәрбиелеу
Сабақтың көрнекіліктері: Компьютер, интерактивті тақта, тыныс алу мүшелерінің макеті, модельдері, суреттері, слайдтар
Сабақтың түрі: аралас сабақ. Сабақтың әдіс-тәсілдері: Интерактивті оқыту, түсіндіру, сызба-нұсқа, сұрақ-жауап,  көрнекілік, Insert  кестесі
Пәнаралық байланыстар:   химия, салауаттану, экология
Сабақтың барысы:
I      Ұйымдастыру. Амандасу кезекші есебін тыңдау.Оқушылардың назарын         сабаққа аудару.Психологиялық ахуал тудыру.Оқушылар бүгінгі сабағымыз басқа сабақтардан ерекше өйткені сабағымызға ұстаздар қауымы қатысып отыр.Барлығымыз бір-бірімізге сәттілік тілеп,өз білімімізді көрсетейік.
II   Үй тапсырмасын сұрау
1-кезең: “Көкпар”
1. Қанайналым жүйесі дегеніміз не? Қандай мүшелер жатады?
2.  Қантамырлары неше топқа бөлінеді?
3.  Жүрек неше қуысты, қабырғасы неше қабаттан тұрады?
4. Артерия қабырғаларының ырғақты тербелісі қалай аталады? Қалай білуге   болады
5. Қанның қанайналым шеңберімен ағатынын ашқан ағылшын    ғалымы?
6. Мынау қандай аурудың белгілері: бас ауырады, жүрегі айниды, құлағынан шу кетпейді, тамаққа тәбеті тартпайды, жүректің жиырылуы бірде жиілеп, бірде бәсеңдейді.
2-кезең: Тест
Тест
1. Организмнің ішкі ортасын не құрайды ?
А) лимфа
Ә) өт                           В) асқазан сөлі
Б) қан                          Г) ұлпа сұйықтылығы
2.Қан плазмасының құрамы неден тұрады ?
А) тромбоциттер,қан сарысуы
Б) лейкоциттер, фибриноген
Ә) эритроциттер, қан сарысуы
В) қан сарысуы, фибриноген
3. Эритроциттер қайда түзіледі ?
А) бауырда,көк бауырда
Ә) сүйектің қызыл кемігінде, көкбауырда
Б) лимфа түйіндерінде
В) лимфа түйіндерінде, сүйектің қызыл кемігінде
4. Эритроциттер қай жерде бұзылады?
А) сүйектің қызыл кемігінде
Ә) бауырда
Б) бауырмен көк бауырда
В) лимфа түйіндерінде
5.Лейкоциттер қайда түзіледі ?
А) сүйектің қызыл кемігінде
Ә) бауырда
Б) бауырда, көк бауырда
В) лимфа түйіндерінде
6. Қанның ұюына не қатысады ?
А) Эритроциттер
Ә) Лейкоциттер
Б) тромбоциттер
В) қызыл қан жасушалары

7. Қанның ұюына тромб  түзілуіне қандай нәруыз қатысады ?
А) глобулин
Б) инсулин

Ә) фибриноген
В) гемоглобин
8. Артериялық қысым қай кезде ең көп болады ?
А) жүрекше жиырылғанда
Ә) қарынша жиырылғанда
Б) қарынша босансығанда
В) жалпы босансығанда
9. Қан қысымы неде  жоғары болады?
А) артерияда
Ә) венада
Б) капиллярда
В) артериолада
10. Тамырдың соғуы деген не ?
А) жүрекшелердің ырғақты жиырылуы
Ә) артерия қабырғасының ырғақты тербелісі
Б) қанның венамен қозғалуы
В) артериялық қысым

• III Үй тапсырмасын қорытындылауАғзаның ішкі ортасына:қан,ұлпа сұйықтығы,лимфа жатады.Қан дәнекер ұлпасының сұйық түрі.Ағзада болатын қанның мөлшері адамның дене салмағына байланысты 4,5-5л.Қанның құрамы плазмадан және қан жасушаларынан тұрады.Қантамырлар ағзаны түгелдей торлап жатады.Қантамырлар артериялар,веналар,капиллярлар деп 3 топқа бөлінеді.Тамырдың соғуы жүректің сол жақ қарыншасы жиырылған сайын артериялардың қабырғасы  оқтын-оқтын серіппелі кеңейеді.Артерия қабырғаларының ырғақты тербелісі-тамырдың соғуы деп аталады.Енді бүгін біз жаңа бір тарауды бастаймыз.Ол  Тыныс алудың маңызы.Тыныс алу мүшелері:ауа тасымалданатын жолдар және өкпе.Мұрын,аңқа,жұтқыншақ,көмекей,кеңірдек және негізгі бронхылар,олардың құрылысы мен қызметі.Өкпенің құрылысы және қызметі.Өкпедегі және ұлпалардағы газ алмасу.

IV .Жаңа сабақ

• Тыныс алудың маңызы

• Тыныс алу мүшелерінің құрылысы

• Тыныс алу мүшелерінің қызметі

• Өкпенің құрылысы мен қызметі.

• Өкпедегі және ұлпалардағы газ алмасу.

• 1-Слайд.

Тынысалу деп  организм мен сыртқы орта арасындағы оттек түсіп, көмірқышқыл газының шығарылуымен байланысты жүретін газ алмасу процесін айтады.

2-Слайд.

3-Слайд.

4-5-6-слайдтар «Тыныс алу мүшелерінің құрылысы» бейнеленген суреттер Өкпе – кеуде қуысының қабырғасына жанаса орналасқан серпімді, кеуекті мүше. Өкпеде қантамырлары көп болғандықтан, түсі қызғылт. Адамда 2 өкпе болады:

• Оң жақ өкпенің жүлгелері – үш бөлікке

• Сол жақ қкпені екі бөлікке бөледі.

Екі өкпенің біріне – бірі қараған ішкі бетінде өкпе қақпасы орналасқан. Ол арқылы өкпе артерия қантамырлары, ауатамырлары, жүйкелер  өкпеге енеді, өкпе вена қантамырлары шығады. Екі өкпенің арасындағы кеңістікте жүрек сол жаққа таман орналасқандықтан, сол жақ өкпе сәл кішілеу болады. Әр өкпенің сыртын дәнекер ұлпасынан түзілген қабықша – өкпеқап қаптайды. Кеуде қуысының ішкі қабырғасы да астарлықпен астарланады. Астарлық қабаттарының арасында астарлық қуыс болады, онда ауа болмайды. Өкпе көпіршіктері серпімді болғандықтан, тыныс алғанда созылады. Өкпе көпіршіктері жүйке жүйесімен тығыз байланысты.

Тынысалу қозғалыстары – тынысалу және тынысшығару арқылы жүзеге асады. Демді ішке алғанда қабырғалар сәл көтеріліп, көкет тегістеледі. Кеуде қуысы кеңейеді. Көкет — диафрагма кеуде қуысын құрсақ қуысынан бөліп тұратын күмбез тәрізді бұлшықетті перде. Тыныс алғанда кеуде қуысының көлемі үлкейеді. Сыртқы қабырғааралық бұлшықеттердің жиырылуынан қабырғалар көтеріледі.Тынысалуға көкет пен қабырғааралық бұлшықеттерден басқа кеңірдек пен ауатамырлардың шеміршек арасындағы бұлшықеттер де қатысады.

Тыныс шығарғанда кеуде қуысы мен өкпенің көлемі кішірейеді. Көкет күмбезденіп, қайта қалпына келеді. Өкпе көпіршіктеріндегі қысым артып, ауа өкпеден ауа жолдары арқылы сыртқа шығарылады. Жиі тыныс шығарғанда ішкі қабырғааралық және құрсақтың бұлшықеттер қысылып жиырылады. Тынысалуға қабырғааралық еттер белсенді қатысса – «көкіректі» тынысалу типі ал көкет белсенді қатысса «құрсақты» тынысалу типі дейді.

Өкпедегі газ алмасу –тыныс алғанда атмосфералық ауаның құрамында 79 % — азот, 21% — оттек, 0,03 % — көмірқышқыл газы және т.б. болады. Тынысалу актысы кезінде өкпе көпіршіктерінен оттегі – қанға, көмірқышқыл газы өкпеге өтеді. Оттегін тасушы – гемоглобин.

Ұлпалардағы газ алмасу – ұлпа жасушаларындағы оттегінен артерия қанындағы оттегінің мөлшері көп болады. Оттегі қылтамырлардың қабырғаларынан жасушаларға өтеді де, оландың тіршілік әрекеттеріне жұмсалады. Ұлпаларда қан оттегін беріп, көмірқышқыл газына қанығады.

Өкпедегі және ұлпалардағы газ алмасу үш кезеңнен тұрады :

• сыртқы (өкпелік)

• газдардың қан арқылы тасымалдануы.

• ішкі (ұлпалық) газ алмасу деп аталады.

V  Бекіту

     “Ойлан, тап!” кезеңі.

Тыныс алу жүйесінің мүшелерін сызба-нұсқа түрінде сызып, макеттен орналасуы мен құрылысын түсіндіріп өтіңдер

Деңгейлік тапсырмалар орындау.

     “Инсерт”  түртіп алу жүйесі арқылы кестені толтыру

VI   Қорытындылау

Тынысалу деп  организм мен сыртқы орта арасындағы оттек түсіп, көмірқышқыл газының шығарылуымен байланысты жүретін газ алмасу процесін айтады. Адам үнемі сыртқы ортадан қоректік заттарды, суды және оттегін алады. Оттегі адам өмірі үшін аса маңызды. Оттегі ұлпалардағы тотығуға қатысады. Тотығу кезінде заттардың ыдырауынан көмір қышқыл газы пайда болып, денеден сыртқа шығарылады. Дем алғанда организм мен сыртқы орта өздерінің құрамындағы газдарымен алмасады. Бұл оттегінің үнемі денеге кіріп және көмір қышқыл газының денеден сыртқа айдалып тұруын қамтамасыз етеді. Бұл қызметті кеуде қуысында орналасқан өкпе орындайды. Оттегінің қысымының ең көбі біз дем алғанда жұтатын сыртқы ауада, өкпе альвеолаларында төмендейді, қан тамырларында мүлде азаяды. Сондықтан ауадағы оттегі организмге қарай диффузды түрде қозғалады, бірақ бұл өте әлсіз қозғалыс. Бұл қозғалысты тыныс мүшелері күшейтеді. Тынысалу деп мүшелер мен қоршаған ортаның арасындағы  газ алмасуды айтады.Тыныс алуға қатысатын мүшелер тыныс алу жүйесін құрайды. Бұл жүйенің мүшелерін екіге бөледі: тыныс жолдары және басты тыныс алу мүшесі — өкпе. Ауа сырттан өкпеге және өкпеден сыртқа қозғалатын қуыстар — тыныс жолдарына мұрын  қуысы, көмей, кеңірдек, жөне бронхылар жатады. Мұрын қуысының құрылысы —  ауа танау арқылы мұрын  қуысына кіреді. Мұрын қуысы кеңсірік шеміршегі арқылы оң және сол жақ бөліктерге бөлініп, жұп  танау тесіктері арқылы сыртқа ашылады да ішкі жағы жұтқыншақпен қосылады. Көмекей – мойынның алдыңғы жағында орналасқан іші қуыс шеміршекті мүше. Кеңірдек – көмекейдің жалғасы, іші қуыс түтік пішінді шеміршекті мүше. Ол өңештің алдыңғы жағында орналасқан, ұзындығы шамамен 9 – 12 см, диаметрі 15 – 18 мм. Өкпе – кеуде қуысының қабырғасына жанаса орналасқан серпімді, кеуекті мүше. Өкпеде қантамырлары көп болғандықтан, түсі қызғылт. Адамда 2 өкпе болады:

• Оң жақ өкпенің жүлгелері – үш бөлікке

• Сол жақ қкпені екі бөлікке бөледі.

• VIl   Бағалау

Бағалау парағы арқылы оқушылар алдымен өзіндік бағалауларын қойып шығады, одан соң мұғаліммен оқушының ортақ бағасы қойылады.

VIll   Үйге тапсырма беру

   1.   §40 оқу.

   2. Сәйкестендіру тестін   орындау

  3.  Эссе жазу“Тыныс алу  мүшелерінің гигиенасы немесе аурудың  алдын алу шаралары”.

(ЖҮКТЕУ)

[bws_related_posts]