Септік жалғаулары

АХМЕДИНОВА АЙНҰР БАҒАДАҚЫЗЫ

Тақырыбы: Септік жалғаулары
Мақсаты: Тақырыпты өткен соң материалды қаншалықты меңгергендігін тексеру үшін қолдануға болады. Екіншіден, деңгейлік тапсырма ретінде жеке оқушымен жұмыс ретінде қолдануға ыңғайлы.

Ілік септік
1. Берілген сөздерге дұрыс жалғауын қосып жаз.
Бөлме, керует, шаш, дәптер, қалам, ауыл
(- ның, — нің, — дың, — дің, — тың, — тің)

2. Кімнің? сұрағына жауап беретін сөздерді белгіле.
Мынау Гүлнардың кітабы. Біз Әрсеннің жолдасына барамыз. Мен Абайдың өлеңін оқыдым. Виктордың анасы қалаға кетті. Бибігүлдің әкесі қайда? Сабақтың аяғы қызық болды. Есіктің тұтқасы сынып қалды. Оқулықтың беті тысталған. Күннің көзі түсіп тұр. Мектептің жанында гүлдер өсіп тұр. Сөмкенің іші толған кітап.

3. Берілген сөйлемдерді аударып, ілік септігіндегі сөздерді теріп жаз.
Это школа Жанар. Друг Данияра учится в 6 — ом классе. Тетрадь ученика лежит на столе. Цвет ковра светлый. Мяч Карима большой. Комната Алии чистая. Дочь сестры спит на диване. Школьная библиотека открыта. Это книга Азамата. Окна кабинета большие. Цвет доски черные.

Барыс септік
1. Берілген сөздерге барыс септігінің жалғауын қосып жаз.
Журнал, дала, сен, су, кітап, дүкен, қала, мектеп, ана, ауыл, үстел

2. Мына сөздерді қазақ тіліне аударып, қай септікте тұрғанын анықта.
В Омск, в аул, в город, к девушке, за мелом, к товарищу, к озеру, за учебником, за стулом, к Айжан, за водой.
3. Жақшадағы сөздерді барыс септігіне қойып жаз.
(к тебе) Әсет келіп тұр. Ол (взять учебник) келіп тұр. Біз (к вам) бара жатырмыз. (Им) сурет көрсет. Самат (домой) жат жазды. (На базар) бар. (В кино) барма, (на собрание) бар.

Табыс септік
1. Берілген сөздерге барыс септігінің жалғауын қосып жаз.
Бала, дәрігер, базар, дүкен, билет, жол, тамақ, кітап, сурет, көше
2. Кімді? Нені? сұрағына жауап беретін сөздерді анықта.
Ол кітапты оқыды. Самал дәптерді көшірді. Ол сабақты жақсы оқиды. Мен Асанды көрдім. Еденді жудым. Сен досыңды сыйла. Әкем хатты оқыды. Екіні екіге қос. Ол тапсырманы орындады. Мұғалімді тыңдау керек. Мен қалада көп үйлерді көрдім. Аңшы аң ұстады. Мен сені таныдым.
3. Берілген сөйлемдерді аударып, табыс септігіндегі сөздерді теріп жаз.
Я видел этот фильм. Я выучил уроки. Охотник поймал зайца. Сауле сварила суп. Я не брала твое письмо. Мы ждали поезд. Бумагу положила на стол. Я открыла дверь.

Жатыс септік
1 Берілген сөздерге жатыс септігінің жалғауын қосып жаз.
Дәптер, қағаз, Асан, қыз, үстел, әже, сәрсенбі, әке, үй, көрші, тәрелке, ана, егіз, клуб, керует, еден, сөре.
2. Берілген сөйлемдерді аударып, табыс септігіндегі сөздерді теріп жаз.
Учебник у Асана. Тетради у меня. Школа в центре. Бабушка в городе. Он в Астане. Цветы на столе. На улице темно. В очереди много людей. У Асана нет тетради. Зимой поедем в город.
3. Кімде? неде? сұрағына жауап беретін сөздерді анықта.
Оқытушы орындықта отыр. Қарлығаш бірінші қатарда отыр. Сыныпта оқушылар бар. Мұғалімде көп жұмыс бар. Дәптерде үй жұмысы жоқ. Жексенбіде серуенге барамыз. Жазда демаламыз. Сарада бор жоқ. Әкемде ақша жоқ. Үстелде түк жоқ.

Шығыс септік
1. Мына сөздерді қазақ тіліне аударып, қай септікте тұрғанын анықта.
От врача, из бумаги, из масла, от Алии, из Алматы, из овощей, из сахара, из мяса, от друга.
2. Берілген сөйлемдерді аударып, табыс септігіндегі сөздерді теріп жаз.
Дети идут из школы. Дом делают из дерева. Я еду от друга. Спроси у учителя. Он несет учебники из библиотеки. Он вышел из дому. Возьми цветы у Марата. Кольцо сделан из серебра. Они возвращаются с гостей.
3. Кімнен? Неден? сұрағына жауап беретін сөздерді анықта.
Мен мектептен келе жатырмын. Ол бастықтан шықты. Көйлекті матадан тігеді. Ол қаладан келді. Асан дүкеннен шықты. Мен театрдан шықтым. Анам базардан келді. Ағаштан аспаптар жасайды. Еттен котлет жасайды.

Көмектес септік
1. Берілген сөздерге көмектес септігінің жалғауын қосып жаз.
Жұмыс, орамал, кісі, сабын, жол, сіз, автобус, мұғалім, кеспе, дос.
2. Мына сөздерді қазақ тіліне аударып, қай септікте тұрғанын анықта.
Вместе с учителем, с другом, с гостями, с братом, со мной, с Каримом, с учителем, с отцом, с друзьями, с девушкой, с братом.
3. Кіммен? Немен? сұрағына жауап беретін сөздерді анықта.
Мен досыммен жолықтым. Ағашты балтамен жарады. Ботқаны қасықпен жейді. Нанды пышақпен кеседі. Жерді трактормен жыртады. Біз қайықпен жүземіз. Мен атпен келдім. Шегені балтамен қағады. Мен пойызбен келдім. Ол мұғаліммен сөйлесті.

Септік жалғау жалғанған сөздерді тауып, сөз құрамына қарай талдаңдар.
Біз жазда Астанаға самолетпен саяхат жасадық. Біріншіге Асан дүнген кеспесін алды. Мен дүкеннен нан, сүр сатып алдым. Анам ауылдан қалаға келді. Сәкеннің әкесі заводта істейді. Абай көшесінде А. С. Пушкин кітапханасы бар. Кеше біз далада көп жүрдік. Ол досына хат жазды. Мен сүтпен шай іштім. Жанар шешесімен тұрады. Сіңлім телефонмен ұзақ сөйлесті. Жанат Жантасқа әңгіме айтты. Мен жексенбіде Көкшетауға барамын.

Тестік тапсырма (І деңгей)
1. ілік септігінің сұрақтарын көрсет.
а) кімнің? ненің? в) кімге? неге? с) кімді? нені? д) кім? не?
2. Ілік септігінің жалғауларын белгіле.
а) — ға, ге в) — ны, ні с) — ды, ді д) ның, нің, дың, дің
3. Барыс септігінің сұрақтары
а) кім? Не? в) кімді? Нені? с) кімге? Неге? д) кімде? Неде?
4. Барыс септігіндегі сөзді белгіле
а) қалада, далада в) қалаға, далаға с) қаланы, даланы д) қала, дала
5. Табыс септігінің жалғауын белгіле
а) — ны, ты, ті в) — мен, бен, пен с) — ға, қа, ке д) — нан, нен, тан
6. Табыс септігінің сұрақтары
а) кіммен? Немен? в) кімді? Нені? с) кімнен? Неден? д) кімде? Неде?
7. Жатыс септігінің жалғауларын белгіле
а) — ға, ге в) — нан, дан с) — да, та, те д) — мен, бен, пен
8. Жатыс септігінде тұрған сөздерді белгіле
а) үстелде, жерде в) қалаға, ағама с) ер, адам д) менен, сенде
9. Шығыс септігінің сұрақтары
а) кімде? Неде? в) кіммен? Немен? с) кімнен? Неден? д) кімді? Нені?
10. Көмектес септігінің жалғаулары
а) — мен, бен, пен в) — ға, ге, қа, ке с) — нен, нан, дан, тан д) — ның, нің, дың, дің

Тестік тапсырма (ІІ деңгей)
1. Қазақ тілінде неше септік бар?
а) 5 в) 7 с) 6 д) 4
2. Кімді? Нені? Қай септіктің сұрағы?
а) атау септік в) ілік септік с) барыс септік д) табыс септік
3. Балаларыма — сөзі қай септікте тұр?
а) табыс септік в) барыс септік с) жатыс септік д) шығыс септік
4. Жатыс септіктің жалғаулары
а) — ны, ні в) — ға, ге с) — ды, ді д) — да, де
5. Барыс септікте тұрған сөзді белгіле
а) балалармен в) балаларына с) балаларын д) балалардың
6. мектептен — сөзі қай септікте тұр?
а) жатыс септік в) шығыс септік с) көмектес септік д) табыс септік
7. үстел…. дұрыс жалғауын қой.
а) — тың в) — нің с) — тің д) — дің
8. Асан дүкен….. барады. Тиісті септік жалғауын қой.
а) — да в)- ге с) — нда д) — ға
9. Қай септіктің жалғаулары жоқ?
а) Атау септік в) ілік септік с) барыс септік д) жатыс септік
10. « Н» қай септіктің жалғауы?
а) Атау септік в) барыс септік с) табыс септік д) жатыс септік

Тестік тапсырма (ІІІ деңгей)
1. Қай септіктің жалғауы буын үндестігіне бағынбайды?
а) Атау септік в) ілік септік с) жатыс септік д) көмектес септік
2. Тәуелді септелген сөзді көрсет
а) әкеде в) әкені с) әкеме д) әкеден
3. « Жақсы… үйрен, жаман… жирен» тиісті жалғауын белгіле
а) — тан, мен *в) — дан,- нан с) — ның, мен д) — дан, ды
4. Бағытты білдіретін септік
а) табыс септік *в) барыс септік с) жатыс септік д) атау септік
5. Табыс септігіндегі сөзді тап
а) келді в) балалы *с) дәптерді д) кетті
6. Септік жалғауы жалғанған зат есімді белгіле.
а) жақсыны в) жазғандарды с) келуді *д) баланы
7. Тәуелдік жалғауынан соң жалғанып тұрған табыс септігіндегі сөзді тап
а) алманы в) алманың с) алмамен *д) алмамды
8. Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшаны белгіле
а) — ға, ге, қа, ке в) — ның, нің, тың, тің с) — ны, ні, ды, ті *д) — мен, бен, пен
9. Көмектес септігінде тұрған сөзді көрсет
а) аулға бару в) ананы тыңдау с) есіктің тұтқасы *д) мұғаліммен сөйлесу
10. — ға, ге, қа, ке, а, е – қай септіктің жалғаулары?
*а) барыс септік в) табыс септік с) жатыс септік д) шығыс септік