Жарықтың таралуы. Күннің және Айдың тұтылуы

ШҚО,
Тарбағатай ауданы
Кіндікті ауылы
Ғани  Мұратбаев орта мектебі.
Есиркина  Сәуле  Ғазезқызы,
Физика және информатика пәнінің мұғалімі
Сабақтың  тақырыбы:    Жарықтың таралуы. Күннің  және  Айдың  тұтылуы.
Сабақтың  мақсаты:   1) білімділік: Көлеңке  ұғымын  пайдаланып жарықтың  түзусызықты таралуын  және  Күн мен Айдың  тұтылу  құбылыстарын  қарастыру.
2) дамытушылық: жарық туралы дүниетанымдық  қабілеттерін  арттыру.
3) тәрбиелік: Ай  мен  Күннің  тұтылуының  ғылымдағы  маңызы  туралы  айту.

Сабақтың  түрі:  информатикамен кіріктірілген  сабақ.                                                                                                  Сабақтың  көрнекілігі: тәжірибе, флипчарттар, электронды  оқулықтар, компьютерлер, бағалау белгілері (күн, жер, ай).                                                                            Сабақта қолданылатын әдіс — тәсілдер: АКТ, СТО, ойын технологиялары, Венн диаграммасы.
Сабақтың пәнаралық байланысы: астрономия, химия, тарих, биология,  өмірмен байланыс.

Сабақтың  барысы:                                                                                                                                      Сабақтың  эпиграфы:

«Бар ізгілік тек білімнен алынар,                                                                                                         Білімменен аспанға  жол  салынар».        Жүсіп Баласағұн.                                                                                                                                             I. Ұйымдастыру кезеңі.

II. Үй  тапсырмасын  сұрау. (ойын арқылы)                                                                                                                                 III. Жаңа  сабақты  түсіндіру. (тәжірибе, электронды  оқулық арқылы)                                                                                                                              IV. Сабақты  меңгерту.  (Венн диаграммасы)                                                                                                                                                  V. Сабақты  пысықтау. (Paint  программасында сурет салу, тест шешу)                                                                                                                                                VI. Үйге  тапсырма  беру.                                                                                                                                  VII. Оқушыларды  бағалау.                                                                                                                                 I. Ұйымдастыру кезеңі.                                                                                                                                                                         Қоңырау  соғылғанда  сыныпқа  кірем. Оқушыларды  сабаққа даярлау.                                                              II. Үй  тапсырмасын  сұрау.                                                                                                                       а) екі оқушыдан «Жарық. Жарық жылдамдығы. Жарық көздері» және «Күн-жұлдыз» тақырыптары бойынша сұрау.

б) «Өз үйіңді адаспай тап» ойыны.  Жылулық жарық көздерін ата. Ж: Күн, алау, жұлдыз, найзағай, кен пешінен алынған металл кесегі, от, майшам, электр шамы, т.б.    Люминесценциялық жарық көздерін ата. Ж: теледидар экраны, компьютер мониторы, балық, қоңыз, теңіз жұлдызқұрты, т.б.  Шағылған жарық  көздерін  ата. Ж: өзен — көлдердің беті, бұлт жамылғысы, Ай, т.б.

Плазмалық  жарық  көздерін ата: электр тогын өткізетін газдар, кварц шамы, лазерлер, поляр шұғыласы, т.б.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                    1. Күндегі  ауырлық  күші қаншаға тең? – Ж: 274 Н/кг.

2. Күннің  орташа  тығыздығы қаншаға тең? – Ж: 1410 кг/м3.                                                                  3. Күннің толық сәуле  шығару  қуаты  қандай? – Ж: 4·1023 кВт.                                                                   4. Күн  бетіндегі орташа температура қаншаға тең? – Ж: 6000 К.                                                                   5. Күннің жасы қаншада? — Ж: 5·109 жыл шамасында.                                                                                              6. Күн белсенділігі қанша уақытта қайталанады? — Ж: 11 жыл.

7. Күн атмосферасы қандай қабаттардан тұрады?                                                                                          Ж: А) ең терең қабаты – фотосфера, қалыңдығы 200-300 км. Температура 8000 К — 4000 К дейін өзгереді.                                                                                                                                                                                                                        Б) Хромосфера аймағы. Температура 10 000-100 000 К –ға жетеді.                                                            В) Күн тәжы- қабығы. Температурасы 106-2·106 К –ге жетеді.                                                                                                                                                                            Г) Күн желі – планетааралық кеңістікке тарайтын ыстық сиретілген плазма ағыны.                                                                                                                                           III. Жаңа  сабақты  түсіндіру.                                                                                               Тәжірибе: май шам мен физикалық дене аламыз. Физикалық денені көз бен жарық көзінің арасына орналастырамыз. Не байқадың? Жауап: жарық көзі көрінбейді. Бұдан шығатын қорытынды: Біртекті ортада жарық түзу сызық бойымен таралады. Бұл заң — жарықтың  түзусызықты таралу заңы деп аталады.    (Дәптермен жұмыс.)                                                                                                                                                                                            Жарықтың түзу сызықпен таралуын өмірде пайдаланады екенбіз. Мысалы: электр сымдары тартылатын столбы бағаналарын, автокөлік жолдарын, теміржол тораптарын, аэродромдағы ұшу  жолдарын түзу етіп төсеуде қолданылады. Сол сияқты ағаш шеберлері, жер өлшеу мамандары геологтар да пайдаланады.                                                                                                                   Жаңа тақырыпқа  қажетті жарық сәулесі, жарық  шоғы  ұғымдарымен танысып алайық. Жарық сәулесі деп – жарық  көзінен келген жарық  энергиясының таралу бағытын  көрсететін сызықтарды айтамыз. Жарық құбылыстарын сызбада кескіндеу үшін қолданамыз. Жарық шоғы деп – берілген, әр шектелген аймақта тарайтын жарық  сәулелерінің  жиынтығын айтамыз. Мысалы, күнделікті өмірде фонариктен, автомашина прожекторынан, сонсоң  қалада кинотеатрлардан кинопроектор прожекторынан түскен жарық  шоқтарын көріп жүрсіңдер. Егер әртүрлі жарық  шоқтарын қиылыстырсақ, олар бір-біріне әсер етпейді. Жарық шоқтарының бұл қасиеті – жарық шоқтарының тәуелсіздігі деп аталады.                                                                           Көлеңкенің  пайда болуын  жарықтың  біртекті  ортада  түзусызықпен таралуымен түсіндіруге болады. Көлеңке деп — жарық түспейтін аймақты айтамыз. Ашық күндері адамдардың, үйлердің, ағаштардың, кез келген заттың  сыртындағы көлеңкені көруге болады.                                                                                                                                                                                                   Кез келген жарық  көзінің өлшемі болады. Нүктелік жарық  көзі деп – жарық  таралатын арақашықтықпен салыстырғанда жарық көзінің өлшемі  көп  кіші болатын жарық көзін айтамыз. Мысалы: жұлдыздарды жатқызуға болады.                                                                                                                                                    Электронды оқулық: №1 анимация. Нүктелік жарық көзі мен экран арасына дене орналастырайық. Экранда қара дөңгелек түріндегі толық  көлеңкені көреміз.                                                                                                                                                                 Электронды оқулық: №2 анимация. Нүктелік деп  есептеуге болмайтын үлкен жарық көзін алайық. Экранда толық  көлеңкенің  айналасында  алакөлеңкенің пайда болғанын көреміз. Алакөлеңке бұл — жарық  жартылай жетпейтін аймақ. Толық көлеңке де, алакөлеңке де  біртекті ортада  жарықтың түзу сызықпен  таралатындығын көрсетеді.                                                                                                                                                        Электронды  оқулық: Медиаобъект №1. Көрнекті  тәжірибелер  қарастырайық. Жарықтың түзусызықпен таралуын саңылауларының диаметрі әртүрлі  қатырма  қағазды  пайдаланып та көз жеткізуге болады. Тыңдап отырыңдар.                                                                                                                                                               Электронды  оқулық: Медиаобъект №2. Алакөлеңкені шалакөлеңке, жартылайкөлеңке деп те атайды. Алакөлеңкені денені бір мезгілде екі жарық шоғымен жарықтандырып та алуға болады. Тыңдайық.                                                                                                                                                   Орасан зор толық көлеңке мен алакөлеңке аспан денелерінде кездестіруге болады. Біз Күн жүйесін білеміз. Барлық 8 ғаламшар Күнді өз орбитасымен айналып жүреді. Олар: Меркурий, Шолпан, Жер, Марс, Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун және серіктері ғаламшарларды айналып жүреді.  Сонымен қатар кіші аспан денелері Марс пен Юпитер арасындағы планетааралық кеңістікте қозғалып жүреді. Олар: кометалар, метеорлар, болидтер, отты шарлар т.б. Біз Жердің Күнді айналу және Айдың Жерді айналу қозғалысын қарастырайық. Күннен жарықталынған Жер мен Ай өзге ғаламшарлар мен олардың серіктері тәрізді толық көлеңке мен алакөлеңке конустарын түсіреді. Бұл  Күн тұтылу және Ай тұтылу құбылыстары түрінде болады.                                                                                                                                 Айдың шар тәрізді дене болып саналатынын  ежелгі грек ғалымы Пифагор ашты. Аристотельдің Жердің шар пішінді деген қорытындыға келуіне осы Ай тұтылу құбылысын бақылауы мүмкіндік берді. Ортағасырлық Шығыс ғалымы, Хорезмде туған әл — Бируни Ай тұтылу кезінде Ай түсінің өзгеруін, Күннің толық тұтылуы кезіндегі Күн тәжі құбылысын бақылап және суреттеп жазған.                                                                                                                   Айдың Жерді  айналу  периоды 27,3 тәулік. Ал, Жердің  Күнді  айналу  периоды 365 тәулік. Айдың Жерді айнала қозғалысы кезіндегі Ай әртүрлі фазада болады. Ай фазалары:  жарты ай, ширек ай, толған ай, айшық. Айдың Жерді айнала қозғалысын қарастырайық.                                                                                                                              Электронды  оқулық: Медиаобъект №3. Егер Ай өзінің Жерді  айнала  қозғалысында   Жер мен Күннің  арасына  келіп қалса, онда ол Күннің бетін жауып қалуы мүмкін, онда Күн тұтылады. Ай Жерге көлеңке мен  ала  көлеңке түсіреді. Жерге Ай көлеңкесі түскен нүктелерде Күн толық тұтылады. Жер бетінің алакөлеңке аймағындағы нүктелерінде ол тұтылу жартылай болады. Жердің әр нүктесінде тұтылу әртүрлі көрінеді немесе тіптен көрінбейді, ол әртүрлі уақытта басталады. Бұл Айдың батыстан шығысқа қарай 1 км/с жылдамдықпен қозғалуынан болады. Күннің толық тұтылуы таңғаларлық құбылыс болып табылады. Аспанда қара дөңгелекті және оның айналасындағы тамаша шұғыла – Күн тәжін көреміз. Ол Күннің қатты қызған атмосферасының жарқыраған сыртқы бөліктері. Күннің толық тұтылуы кезінде тез қараңғы түседі. Бүкіл көкжиекте қызғылт шапаққа ұқсайтын жарқырау байқалады. Бұл — Ай көлеңкесі конусынан тысқары жатқан Жер атмосферасының Күнмен жарықтанғаны. Аспанда жұлдыздар мен ғаламшарлар көрінеді. Ауа температурасы төмендейді, тіпті шық пайда болады. Толық тұтылу көбінесе 2-3 мин созылады және ұзақтығы   (7 мин 40 с) 8 минуттан аспайды. Ол Жерде бір жарым жыл ішінде бір рет болады, бірақ Жердің бір орнында қайтадан болуы өте сирек: шамамен 200-300 жылда бір рет болатын құбылыс. Біздің елімізде Күннің тұтылуы Солтүстік Қазақстанда 1981 жылы 31 тамызда, Атырау қаласы маңайында 2006 жылдың 29 наурызында бақыланды.                                                                                                                                                            Электронды  оқулық: Медиаобъект №4. Ай Жердің көлеңкесі аймағына енгенде Ай тұтылуы басталады. Ай тұтылуы тек Айдың толған кезінде, яғни  Ай аспанның Күнге қарсы нүктесі маңайында  болған кезінде байқалады. Бұл уақытта Ай Жерге өзінің барлық жарықталған жарты шарымен қарайды. Ай батыстан шығысқа қарай қозғалатындықтан, Жер көлеңкесіне бірінші болып Айдың шығыс (сол жақ) шеті кіреді. Оның бетінде біртіндеп үлкейетін кішкене «кетік» пайда болады. Айдың көрінетін бөлігі орақ пішін қабылдайды. Егер Ай өзінің Жерді айнала қозғалысында толығымен Жердің көлеңкесіне енсе, онда Айдың толық тұтылуы болады. Егер ол көлеңке шетін жанап өтсе, онда тұтылу жартылай болады. Айдың толық  тұтылуы ұзаққа созылады, екі сағат (1 сағ 40 мин) дерлік болады. Жердің барлық нүктелері үшін ол бір уақытта басталып және бір уақытта аяқталады, әрі Айға қараған Жердің бүкіл жарты шарында бірдей байқалады. Ай толық тұтылғанда, Ай аса қараңғы болып немесе толық көрінбей қалмайды. Бұл Жер атмосферасының бар болуымен түсіндіріледі. Жер атмосферасынан сынған Күн жарығы және бір жағынан Ай дискісін жарықтандырып, оған қызғылт түс беріп шашырайды.                                                                                                                                                                                                                                                                                                 Электронды  оқулық: Медиаобъект №5. Ежелгі адамдар өміріне Күн мен Айдың тұтылуы қорқыныш тудырған. Әсіресе Күннің тұтылуына адамдар өздерін кінәлі санап, Аспан Тәңірі бізді жазалап жатыр деп ұғынып, оған табынған. Біздің елімізде Алматы маңында Тамғалы сайындағы  қола дәуірінде жартастарға ойылып салынған күн кескінді суреттерді көруге болады.                                                                                                                                                                          (Ләйла). «Тәңірі» сөзі екі түбірден тұрады: «таң» және «ер». «Таң» — Күннің туар, шығар уақыты, ал «ер» — еркек, батыр деген мағына береді. Көне заманның «Тәңірі» сөзі  құдай ретінде қолданылған. Ертедегі ғұндар «тәңірі» деп аспан, аспанның көзге көрінетін бөлшегіне табынған. Гректердің тәңірі — аспан құдайы Зевс болған. Ежелгі египеттіктер Күн құдайын Ра деп атаған.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                           (Гүлнұр). Жазға салым бие байлап, қымыз ашытқанда, қазақтар шығып келе жатқан Күнге қарап, алғашқы қымызды Күнге қарай шашады. Себебі, көгеріп тұрған шөпті Алла емес, Күн өсірген деп түсінеді. Наурыз күні әйел адамдар ең алғаш көрісуді Күннен бастаған. Атып келе жатқан Күнге тәу етіп, «Армысың, қайырымды Күн-Ана!» деп иіліп сәлем берген.                                                                                                                                                                                     (Айдос). Қазақ тәуіптері кейбір сырқаттарды күн шығып келе жатқанда алты бастаудан алынған сумен емдейді. Бұл су «таң суы» деп аталды. Сол сияқты Күн батып келе жатқанда ұшықтаған. Ежелгі адамдар  жаңа туған Айды көргенде: «Ай көрдім, аман көрдім, Бұрынғыдай заман көрдім, Ескі айда есіркей гөр, Жаңа Айда жарылқай гөр» деп сиынды. Егер адамдардың біреуінің басы ауырып, балтыры сыздаса, басын көкке қаратып: «Уа, тәңірім!» деп аспаннан көмек сұраған. «Тәңірберген», «Тәңір жарылқасын», «Иттің иесі болса, бөрінің тәңірісі бар» деген сөздер тәңірге табынудың дәлелі.                                                                                                                                                                                         IV. Сабақты  меңгерту.

                                                        Венн диаграммасы

                            Күн тұтылуы                                      Ай тұтылуы

                      Айырмашылығы         Ұқсастығы          Айырмашылығы

V. Сабақты  пысықтау.                                                                                                                                Paint сурет салу программасы әртүрлі графикалық кескіндерді салуға, өңдеуге мүмкіндік береді. Бұл программаның көмегімен қарапайым суреттен бастап, күрделі графикалық шығармаларға дейін жасауға болатынын білеміз. Paint программасында өзіміз сурет салуымызға, Windows-тің басқа қолданбаларынан алмастыру буферіне көшірілген дайын суреттерді мәтінге қоюға, сондай-ақ сканердің көмегімен алынған кескіндерді енгізуге болатынын білеміз. Paint сурет салу программасын пайдаланып,  Күн  мен  Ай тұтылу суретін салайық.

Тест сұрақтары:                                                                                                                             1-нұсқа

1. Жарық деген не?                                                                                                                                                                     а) Адамның көру түйсігін тудыруға қабілетті ұсақ бөлшектер                                                              *б) Адамның көру түйсігін тудыруға қабілетті электромагниттік толқындар                                                                                     в) Адамның көру түйсігі

2. Мына жарық көздерінің қайсылары жасанды жарық көздері?                                                           1.Телевизор экраны       2.Жұлдыз        3.Алау                                                                                                  а) 2,3               *б)1,3                в)1,2

3. Айдың шар тәрізді дене болып саналатынын қай ежелгі грек ғалымы ашты?                                              а) Аристотель                                                                                                                                                                                  б) Демокрит                                                                                                                                           *в) Пифагор

4. Толық  көлеңке – бұл                                                                                                                      а) жарық түсетін аумақ                                                                                                                                б) жарық көзінен жарық сирек түсетін аумақ                                                                                                                                                               *в) жарық  түспейтін аумақ.

5. Күннің тұтылуы – бұл                                                                                                                                *а)  Жер Ай көлеңкесінде қалған кездегі тұтылу                                                                                                         б) Ай Жер көлеңкесіне  түскен кездегі тұтылу                                                                            в) Күн Ай көлеңкесінде қалған кезіндегі тұтылу

2-нұсқа

1. Жарық құбылыстарын зерттейтін физика бөлімі қалай аталады?                                                                                            а) Жарық техникасы                                                                                                                                                      *б) Оптика                                                                                                                                                             в) Фотография

2. Мына жарық көздерінің қайсылары табиғи жарық көздері?                                                                     1. Күн         2. Солтүстік  шұғыла            3. Газ жанарғысы                                                                       а) 2,3               б)1,3                *в)1,2

3. Аристотельдің Жердің шар пішінді деген қорытындыға келуіне қандай құбылысты бақылауы мүмкіндік берді?                                                                                                                                                         а) Ай фазаларын                                                                                                                                         *б) Айдың тұтылуы                                                                                                                                        в) Күннің  тұтылуы

4. Аталған жарықтандыру түрлерінің арасынан алакөлеңке пайда болатындарын көрсет. 1. Бір нүктелік жарық көзі  2. Екі  нүктелік жарық көзі    3. Созылған жарық көзі   4. Екі созылған  жарық  көзі                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                           а) 1,2                 б)3,4              *в) 2,3,4

5. Айдың тұтылуы — бұл

а)  Жер Ай көлеңкесінде қалған кездегі тұтылу                                                                                                         *б) Ай Жер көлеңкесіне  түскен кездегі тұтылу                                                                            в) Күн Ай көлеңкесінде қалған кезіндегі тұтылу

Бағалау:   «5» — 5      «4» — 3,4       «3» — 1,2       «2» — 0

VI. Үйге  тапсырма  беру.                                                                                                                          §63. (мазмұндау)                                                                                                                                                         VII. Оқушыларды  бағалау.                                                                                                                   Оқушыларды  жинаған  Күн (5), Жер (4), Ай (3)  белгілері бойынша бағалау.

 [bws_related_posts]